tag:blogger.com,1999:blog-56543366891749471012024-02-06T19:07:32.394-08:00इस बारइस बार
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.comBlogger532125tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-59105200947726717502020-05-08T21:00:00.003-07:002020-05-08T21:04:14.439-07:00हँसों, हँसो, जल्दी हँसो!<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px;">
---<br />
(मैं एक लिक्खाड़ आदमी हूँ, मेरी बात में आने से पहले अपनी विवेक-बुद्धि का प्रयोग अवश्य कर लें!-राजीव)</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
एक अध्यापक हूँ। श्रम शब्द पर विचार करता हूँ, तो पाता हूँ कि श्रम हमारे मनुष्य होने की पहचान है, अपना सर्वोत्तम हासिल है। इस हासिल का सौन्दर्य अनोखा है, तो सुगंध लाजवाब। इस श्रम ने मुझे क्या कुछ नहीं दिया-अब और तमन्ना शेष नहीं। अपनी तरह उन सब श्रमशीलों को यह सब मिले जो मुझे मिला।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
मेरा स्पष्ट मानना है कि कामगार के प्रति बरती गई उपेक्षा दुनिया का सबसे जघन्तम अपराध है। हर सत्ता या सरकार जब श्रमिकों की हत्या करती है, तो इसके एवज में अपने भौतिक-विलासों में अनावश्यक बेलबूटों का इज़ाफा कर लेती है। वह श्रमिकों की मौत को शहादत नहीं मानती, उन्हें शहीद की कोटि क्या मनुष्य की कोटि में डालने का उपक्रम भी नहीं करती है। मजदूरों की मौत पर वह फौरी घोषणा करती है। चलताऊ रवैया अपनाती है। क्या आपने कहीं सुना है कि मजदूरों की रहस्यमयी मौत पर सीबीआई जाँच की घोषणा हुई? दुनिया के इतिहास में श्रमिक सबसे बेजार और बेहाल कोटियाँ हैं जिनके कार्य-क्षमता का पुरस्कार उनको बराबरी के हिसाब से नहीं दिया जाता है। उनकी मौत पर सरकारी नौकरी नहीं दी जाती है, पैसे कितने मिलते होंगे-औने-पौने और क्या!</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
अब अध्यापकीय ज्ञान का चतुराईपूर्वक इस्तेमाल करें, तो मैं कहूँगा कि मुझे रस्किन का कहा जमता है कि-‘कार्य ही उपासना है।’ ऐसी बहुत-सी बातें मैं कह सकता हूँ-मौलिक अथवा भोगी हुई नहीं; बल्कि पढ़ी हुई, अध्ययन के बरास्ते ओढ़ी-बिछायी गई। मैं बहुत कुछ कह सकता हूँ क्योंकि भाषानिपुण और लिखने का उस्ताद हूँ।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
जो मैं कहने जा रहा हूँ, वह यह कि-श्रम का सौन्दर्य सदा एक नवीन वस्तु का निर्माण करता है। श्रमिक इस क्रिया द्वारा प्रकृति का अनुकरण नहीं करता, वरन् अपनी स्वतन्त्र इच्छा का इस्तेमाल करता है। कार्ल माक्र्स ने यूरोपीय दृष्टि में श्रम की महत्ता और उसके कालसापेक्ष वस्तुस्थिति को हरसंभव शब्दबद्ध करने का प्रयत्न किया है। उसके मुताबिक, अभावग्रस्त व्यक्ति सामन्ती युग में दासवत पूर्णपराधीन रहकर अपना श्रम कार्य करता रहा; फिर बेगार के रूप में उससे बलात् श्रम कराया गया। मध्ययुग में वह निर्माता कार्मिक के रूप में श्रम के माध्यम से अपनी कला का प्रदर्शन करता था। इस काल में उसे यदा-कदा अपनी कलात्मक भावना की अनुभूति होती थी। किंतु यह स्पष्ट है कि वह अपने श्रम का स्वेच्छया, स्वतंत्र; उपयोग करने में असमर्थ था। वर्तमान में घोर पूँजीवादी युग है। अब मनुष्य का श्रम पण्य या जिन्स (काॅमोडिटी) के रूप में विक्रय की वस्तु होकर रह गया। इस शोषणमूलक व्यवस्था में उसे अपनी ‘पाँचों ज्ञानेन्द्रियों सहित भुगतान’(पे विद् आॅल देयर फाइव सेन्सेज) करना पड़ता है।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
हर श्रमिक पूँजीवाद में मशीन का एक पूर्जा बनकर जीता है। वह अपनी इच्छा के प्रतिकूल श्रम के लिए बाध्य किया जाता है। बाज़ार में उसके श्रम की माल की तरह बिक्री होती है। वह इस प्रकार पराधीन और व्यक्तित्वहीन हो कर जीता है। कई सिद्धान्तकारों में हेनरी ब्रेवरमैन का काम महत्त्वपूर्ण है। उन्होंने कंप्यूटर-क्रांति और औद्योगिक प्रक्रिया में बड़े पैमाने पर उसके उपयोग से मज़दूर वर्गों पर पड़ने वाले प्रभावों का विश्लेषण किया है। उनका कहना है कि, ‘‘कंप्यूटरीकरण के साथ मशीनों का सांख्यकीय नियंत्रण श्रम-प्रक्रियाओं को तोड़कर उन्हें यांत्रिक दुहराव का काम बना देता है। इस क्रम में श्रम ज्यादा उत्पादक हो जाता है, लेकिन उसकी कीमत घट जाती है। निश्चित रूप से यह पूँजीपति-वर्ग के लिए मुनाफ़ादेह होता है। तकनीकी क्षमताएँ विशुद्ध से ‘जानकारी की आवश्यकता’(स्किल्स होल्डर्स) के आधार पर वितरित होती है। तथाकथित ज्ञान उद्योग इस विभाजन और पदानुक्रम को और तेज करता है और मशीन की सत्ता को स्थापित करके श्रमिकों के शोषण को बढ़ावा देता है और इस क्रम में मज़दूर को इंसान भी नहीं रहने देता।"</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
आज की तारीख़ में हम अपने सांस्कृतिक चेतना के स्वाभाविक विकास-प्रक्रिया से बुरी तरह कटे हुए हैं। कहने का आशय यह है कि औपनिवेशिक परिवेश में आयातित और नकली तकनीकों पर विशेष जोर देने के कारण हम उस ज्ञान से भी वंचित होते जा रहे हैं जिसे हमने सदियों के प्रयोग और कौशल से हासिल किया था। जैसे, इस्पात का उत्पादन, चिकित्सा-पद्धति, दस्तकारी-कार्य, हस्तकला एवं कुटीर उद्योगों पर आधारित ज्ञानबीज से हम महरूम होते जा रहे हैं। ध्यान देने योग्य है कि अन्तरराष्ट्रीय पूँजी ने साम्राज्यवादी घुसपैठ की प्रक्रिया में चूँकि देशी कृषि और उद्योगों को तहस-नहस कर दिया है इसलिए श्रम का अन्तरराष्ट्रीयकरण हो गया है और इस क्रम में दुनिया भर में बेकार मज़दूरों की भारी फ़ौज खड़ी हो गई है। महानगरों में मज़दूरों की भीड़ जमा करने की जरूरत के अनुसार इन नए उपनिवेशों की बेकारी की इस फ़ौज से मज़दूर लिए और निकाले जाते हैं। सब जानते हैं कि यह काम अनगिनत उप-अनुबंधों और निकाल-बाहर करने की प्रणालियों के आधार पर किया जाता है, जिसमें दुनिया के अल्पविकसित हिस्सों के सस्ते श्रम वाले क्षेत्रों में विभिन्न औद्योगिक प्रक्रियाओं का निर्यात शामिल है। इस तरह श्रम-बाज़ार का भी कायाकल्प हो गया है। पहले मज़दूरों की चेतना की एकजुटता के लिए ‘दुनिया के मज़दूरों एक हो!’ का नारा लगाया जाता था, अब खा़ालिस संघ और संगठन हैं। मज़दूर, मज़दूरों के स्वर और उनकी सामूहिक ताकत नदारद है।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
आज सत्ता वर्ग-केन्द्रित न होकर, विविध समुदायों या जातीय अस्मिताओं की बहुलतावादी सत्ता-संरचनाओं के नेटवर्क जैसी चीज हो गयी है। लिहाजतन, औद्योगिक और उत्तर-औद्योगिक हालात में संस्कृति को ‘मनुष्य के निज की दुनिया के बाज़ार’ में बदला गया है। प्राजंलि बंधु अपनी पुस्तक ‘भारतीय प्रसार माध्यमः विदेशी पूँजी के गुलामी का दौर’ में ए. शिवनन्दन की महत्त्वपूर्ण टिप्पणी को दर्ज़ करते हैं, ‘‘पूँजी को अब पहले की तरह जीवित श्रम की आवश्यकता नहीं रह गई है। किसी ख़ास जगह पर खा़स समय पर मज़दूरों की निश्चित तादाद की जरूरत नहीं रह गई है, अब श्रमिक उस आधार पर संगठित नहीं हो सकते। उन्होंने अपनी पकड़ खो दी है और इस क्रम में जो उनकी राजनीतिक हैसियत, रुतबा और पहचान थी उन्हें भी खो जाने दिया है।’’ ऐसी नाज़ुक परिस्थिति में गाँधी की सोच पर पानी फिर जाना स्वाभाविक है। वे कहते हैं, ‘‘सब अपने ही श्रम की रोटी खाएँ तो बीमारी, अकाल और धनी-निर्धन की समस्या नगण्य हो जाएगी। अपने श्रम की रोटी में अधिक स्वाद होता है।’’ जरा विचार करें कि आज की तारीख़ में ‘संतोषम् परं सुखम्’ या ‘सादा जीवन, उच्च विचार’ के आदर्श मूल्य किस करवट बैठ सकतो हैं।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; display: inline; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-top: 6px;">
आजकल श्रम की रोटी खाने वालों को मौत भेंट की जा रही है। यह विडम्बना है जिसमें हम सब क्रूर और विद्रूप हँसी हँस रहे हैं। वे मर रहे हैं और उनके मरने पर हम हँस रहे हैं, या बेरहम किस्म की मौन बरत रहे हैं। रघुवीर सहाय की आत्मा को साक्षी मान कहें, तो-‘हँसों, हँसो, जल्दी हँसो!’ या कि अज्ञेय जी को स्मरण कर लें जो कहते हैं-‘मौन भी एक अभिव्यंजना है’।</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-58084804241962212582020-04-06T16:37:00.001-07:002020-04-06T16:37:10.769-07:00क्या न्यूज़ चैनलों ने सरकारी टैटू गुदा ली है!<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px;">
<br />---<br />(चालाकीपूर्वक वही ख़बरें प्रसारित की जाती है जो तत्कालिन सरकारों को सूट करती है।)</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
पत्रकारिता में शब्दों और वाक्यों का भर्ता बना पेश करना आज की पत्रकारिता की स्टाइल है। अचानक एक उबला हुआ आलू का टुकड़ा मिले और आप उसे बलजोरी मसल देने का लुत्फ लें, यह न्यूज़ चैनलों की हकीकत है। पत्रकारिता इन दिनों कमर्शियल हो चुकी है। मिशनरी तो रही नहीं। प्रोफेशनल का चोला भी हट चुका है। बकौल रामशरण जोशी-‘आज का मीडिया एक ऐसा धंधा बन गया है, जिसका उद्देश्य मुनाफा कमाना है, और इसके लिए वह कोई भी ग़लत समझौता या अनैतिक कार्य कर सकता है।’</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
प्रश्न है इस बिकी हुई पत्रकारीय दौर में न्यूज़ चैनलों के गले में घंटी बाँधेगा कौन?</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
न्यूज़ चैनलों ने तो जनादेश और जनमत से चुने जनप्रतिनिधियों का शरण गह रखा है और शरणागत की रक्षा भारतीय सभ्यता और संस्कृति के परम आदर्श हैं। आप ठेंगा न कर पायेंगे बहुराष्ट्रीय कंपनियों का जो आज की तारीख़ में दुनिया की असल साम्राज्ञी हैं, अन्तरराष्ट्रीय ढाबे से पसरते उत्तर आधुनिक साम्राज्य विस्तारक हैं। जबकि उसूल की प्रतिबद्धता तो यह कहती है कि कोसना अथवा इनकी आलोचना हमें ही करनी होगी। सरकार की शह पर सूचना-बम फेंकते इन न्यूज़ चैनलों की खरी-खरी टोह-पड़ताल लेनी पड़ेगी। पर यदि इसे सरकार-विरुद्ध कार्रवाई घोषित कर दिया जाए, तो बोलेगा कौन?</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
इसके लिए पंडित युगल किशोर शुक्ल, राजा शिवप्रसाद सितारेहिंद, भारतेन्दु हरिश्चन्द्र, प्रतातप नारायण मिश्र, बालकृष्ण भट्ट, बालमुकुंद गुप्त, बनारसीदास चतुर्वेदी, मदनमोहन मालवीय, महावीर प्रसाद द्विवेदी, गणेश शंकर विद्यार्थी, माखनलाल चतुर्वेदी, बाबूराव विष्णु पराड़कर, प्रेमचंद, राजेन्द्र माथुर, राहुल बारपुते, कमला प्रसाद, प्रभाष जोशी जैसे पत्रकारीय संकल्प-चेतना वाले प्राणवान सम्पादकों-पत्रकारों की स्वर्गीय आत्माओं को आहूत करने की जरूरत होगी…!</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
आज की स्थिति पर गौर फरमाये, तो मनोहारी छवि का ढोंग करते मीडियावी ‘बुद्धू बक्से’ स्टुडियों में रिहर्सल कर स्क्रीन पर नमूदार होते हैं। उन्हें यह ताकीद किया जा चुका होता है कि कहाँ पाउज़ लेना है और कहाँ मुड़ी झाटते हुए ‘पिच लेवल’ बढ़ाना पड़ सकता है। बात से कन्नी काट लेना, अनसुना कर देना, चिल्ला जाना या फिर अपनी भड़क की बमबारी से सामने वाले को नेस्तानाबूद कर देना है, इसकी ‘प्री-प्रैक्टीस’ की जा चुकी होती है। आलम यह है कि ख़बर की भाषा में यही ट्रेंड में है। इसकी ही टीआरीपी है। विज्ञापन ऐसे ही एजेंडे और प्रोपगेण्डे की ख़बरों पर थोकभाव हासिल होती है।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
ज्यादा जजमेंटल हो कि आज हमें सही या ग़लत का पर्दाफाश कर देना है। राजा हरिश्चन्द्र बनने पर टीवी चैनल फौरन हिसाब के साथ बाहर कर देते हैं। नज़र टेढ़ी होने पर कभी-कभी मानवीय भूल भी बर्दाश्त-ए-काबिल नहीं होती हैं। चीन के राष्ट्रपति के नाम ग़लत पढ़ने के एवज में दूरदर्शन के एक एंकर को ऐसा ही खामियजा वर्ष 2014 में भुगतना पड़ा था। पुण्य प्रसून वाजपेयी आज कहाँ हैं? प्राइवेट चैनल इतना भयाकुल नहीं होते। वे निकाले जाने के भय से सरकारी अराधना और स्तुति का मार्ग शुरू से ही अपनाते हैं।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
प्रियदर्शन ऐसे ही नहीं कहते हैं कि-‘अख़बारों की सुर्खियों से लेकर टीवी चैनलों तक दिखने वाले नामों और चेहरों से भरी पत्रकारिता की यह दुनिया जिन लोगों को बहुत रंगीन लगती है, उन्हें इस सच का यह दूसरा पहलू भी देखना चाहिए। पत्रकारों के हाथ में कलम दिखती है, कैमरे दिखते हैं, लेकिन उनके कंधों से बहता पसीना नहीं दिखता, उनके सीने पर पड़ने वाली गोलियाँ नहीं दिखती।…पत्रकार नहीं देखता है तो मारा जाता है; देखता है, तब भी मारा जाता है। जब वह चुप रहता है, तो मारा जाता है। जब बोलता है, तब भी मारा जाता है। लेकिन फिर भी देखना और बोलना जरूरी है, क्योंकि किसी भी शक्ल में बचे रहने की इकलौती शर्त है। किसी एक पेशे के लिए नहीं, पूरे कौम के लिए, पूरे आवाम के लिए।’</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
प्रियदर्शन एनडीटीवी में हैं और उनके चैनल के प्रति आपकी सद्भावना कैसी है, खुद विचार करके देख लीजिए।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
बिकाऊ मीडिया वस्तुनिष्ठ तरीके से पत्रकारीय जवाबदेही का निर्वहन चाहती ही नहीं है। विवाद के विषाणु बहस में रहने से देखने वालों को रोमांच आता है। नहीं तो, चैनल बदलना आसान है। पब्लिक मर्सी नहीं करती है। उसे ख़राब ख़बरे ही चाहिए। वह सात्विक बातों से परहेज करती है। टेलीविजन चाहे जितना आदर्श बाँचे, लेकिन अधिसंख्य दर्शक वैसी ख़बरों पर कान ही नहीं देते जो उनकी जिया को न जलाए। उन्हें उकसाये नहीं। सनसनी की टाॅनिक न पिलाए।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
दरअसल, हम एक ख़राब पीढ़ी को गढ़ रहे हैं। हम आने वाली पीढ़ी को भारत की शाश्वत ज्ञान-धारा से काट रहे हैं। हम लगातार ऐसी परिस्थितियाँ उत्पन्न कर रहे हैं या बेहूदे प्रकरण को हवा दे रहे हैं; जो हमारे सोचने-समझने के विवेक का अपहरण कर लेना चाहती है। हम चाहते ही नहीं हैं कि देश में शिक्षा का ग्राफ बढ़े। सारे लोग तार्किक और वैज्ञानिक ढंग से सोचना शुरू करें। यद्यपि गाँधी-अम्बेडकर-लोहिया की इस सरजमीं पर लोकतंत्र के आने के बाद स्थितियाँ बदल गई हैं। अब वर्ण-व्यवस्था छुपे तौर पर बहुत घृणित रूप में भले हो, लेकिन खुलेआम सब नागरिक हैं और हिन्दुस्तानी सरजमीं पर सबका समान अधिकार है। अब सब धर्मस्थल सभी के हैं। सबके आवागमन पर निर्बाध आने-जाने की छूट है। पंडे-पुरोहितों के आतंक से मुक्त हो रहे इस भारत में कुछ लोग तब भी बचे रह गए हैं जो पूरे मुल्क पर अपना एकाधिकार चाहते हैं, वर्चस्व और बाज़ार की वांछित-अवांछित घुसपैठ चाहते हैं। मठों पर कब्जे और मठाधीशी का खिताब चाहते हैं।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
हम देख रहे हैं कि जातिवादी जमात जागरूक नागरिकों द्वारा खारिज हो रही हैं। मठ-मठाधीशों की चुरकियाँ कट रही हैं। अब जो मेहनत कर रहा है उसके पास ज्ञान है। अब एक सामान्य व्यक्ति लोकल अख़बार भी पढ़ सकता है और न्ययार्क टाइम्स तक। फिर जमुरे की कौन सुनेगा। जोकरों की कैसे चलेगी। कैसे भारत के कुछ अंग्रेजीदां या वामपंथी जुमलेदार पूरे देश का नीति-नियंता कहलायेंगे। ऐसे में कांग्रेससहित पुरातन पोगापंथी सरकार को भी चाहिए कि जनता मूर्ख बनी रहे। उसके पास सचाई न पहुँचे, लेकिन सचाई के अंश जरूर आवे जिस पर राष्ट्रीय स्तर पर भंजौटी हो, भोकाल टाइट हो। लेकिन उनके विश्वविद्यालयों में मंत्रोच्चारण तो हो, लेकिन नए मंत्रों को रचने की कूब्बत न हो। लोग बोलने के लिए स्वतंत्र तो हों, लेकिन वे ही चुनिंदा लोग बोलें जिन्हें सरकारे सुनने का मादा रखती हैं।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; display: inline; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-top: 6px;">
यह सब भकसावन है। बेहूदगी भरी है। लेकिन जिंदगी की टोह में जीवित लोगों के लिए कुछ सरकारी टैटू गुदाये सिरफिरों की आवाज़ ही ‘भारत भाग्य विधाता’ है। आज की टिकटाॅक पीढ़ी ही नहीं धर्मपरायणी जमात को भी मसालेदार ख़बरें चाहिए। कुछ तड़कता-भड़कता हुआ। आप अनाप-शनाप या अनेरिया-पनेरिया बोलिए, तो लइकन-बुढ़वन तक के शरीर में डिएनए फड़फड़ाने लगता है। सनी लियोन फिल्म में हिट हो सकती है, तो मीडिया में फिर मधुबाला टाइप की फरमाइश क्यों पर बहस चलने लगेगी। प्रतिमान आसमानी नहीं होते। हम ही पसंद-नापसंद के पत्थर डालकर माइलस्टोन स्थापित करते हैं। पत्रकारिता भाषा की कबड्डी नहीं है, लेकिन बना दी गई हो तो रेंकना तो पड़ेगा-‘कबड्डी..कबड्डी... कबड्डी ...कब...ड्डी...क...’!</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-72363044072007946882020-03-23T16:27:00.001-07:002020-03-23T16:27:39.547-07:00हाथ पर उग आया कमल और पतझड़ बनी कांग्रेस<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background-color: white; color: #1c1e21; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px;">
---</div>
<div style="background-color: white; color: #1c1e21; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
सिंधिया पद के मामले में बिल्कुल पैदल नहीं रहे। उन्हें कांग्रेस ने केन्द्रीय मंत्रीमण्डल में शामिल रखा। राहुल गांधी के सलाह-मशविरे में उनकी चलती रही। राजनीति के भंवर में अपनी कुशल तैराकी के बदौलत ज्योतिरादित्य ने बड़े दांव खेले और जीते। फिर क्या हुआ कि इस युवा नेता ने कांग्रेस का दामन छोड़ भाजपा का साथ हो लिया। रीता बहुगुणा किसी ज़माने में यूपी की जान थी और सिंधिया एमपी के। आज दोनों भाजपा की टोली में है। आज देश की सबसे बुलंद पार्टी बनती<span class="text_exposed_show" style="display: inline; font-family: inherit;"> जा रही भाजपा की समृद्धि सरकारी कर्मचारियों के डीए भत्ता बढ़ने की तरह सामान्य बात नहीं है। खैर, कांग्रेस की इस गति के लिए क्या निष्ठुर नियति को जिम्मेदार ठहराया जाना चाहिए या गाँधी-परिवार को।</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwy9ykJsEOXgmlU2wzpQl8mitBOHqmjzohvF5qfifx6jemxtyMsHaeljFTFxBf7fFP8NWnXcj2jsdIyAxUhVtpVwaGj4H0ac5SQ587UlBH5_9VWwwdQIiDE0rJucv0JcZkmjEZLqNXMts/s1600/IMG_20200318_195148.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="1362" height="225" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwy9ykJsEOXgmlU2wzpQl8mitBOHqmjzohvF5qfifx6jemxtyMsHaeljFTFxBf7fFP8NWnXcj2jsdIyAxUhVtpVwaGj4H0ac5SQ587UlBH5_9VWwwdQIiDE0rJucv0JcZkmjEZLqNXMts/s320/IMG_20200318_195148.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="text_exposed_show" style="background-color: white; color: #1c1e21; display: inline; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px;">
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px;">
भाड़े के ज्योतिषाचार्यों ने राहुलोदय की चाहे जितना भरोसा दिलाया हो, पर अब वह आस भी सांस तोड़ती दिख रही है। राहुल गाँधी जिस जड़ से पैदा हुए फूल हैं उसमें राजनीतिक अंकुरण की संभावना वाले बीज नहीं हैं। ‘प्रोजेक्शन’ और ‘प्रमोशन’ के मीडियावी खेल के बावजूद राहुलार्थ नील-बट्टा-सन्नाटा है। उनके अपने बेगाने हैं और अपनी ‘टैलेंट हंट’ का तो कबका सत्यानाश हो चुका है।</div>
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
सवाल है, राहुल देख क्या रहे हैं या कि उन्हें भविष्य का नज़ारा आखिर दिख क्या रहा है। सिंधिंया जैसे रणबांकुरे के भाजपा में मिल जाने के बाद मूल्य और विचारधारा की राजनीतिक कहानी का ‘प्लाॅट’ भी हाथ से चला गया। राहुल के पास बेबाकी के बोल-बच्चन चाहे कितने भी नपे-तुले क्यों न हों, लेकिन ‘गेम चेंजर’ की उनकी हैसियत न कल थी और न आज है। बाद के लिए थोड़ी-बहुत जो आशंकाएँ शेष दिखाई भी दे रही थीं अब सिंधिया के जाने के बाद वह ‘यूथ स्प्रिट’ भी नहीं बचा।</div>
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
राहुल गाँधी अपनी पार्टी के पुराने होने का कब तक लुत्फ उठाते रहेंगे, यह सवाल ज्यादा मौजूं हैं। उन्हें अपने सिवा अपना हमउम्र कोई क्यों नहीं नेतृत्व के काबिल दिख रहा है? लगातार मीनाक्षी नटराजन, जितिन प्रसाद, सचिन पायलट के युवा-कमान को नज़रअंदाज किया गया। इरादतन उन्हें ‘पाॅलिटिक्ल गेम’ से बाहर रखा गया। जबकि इनके केन्द्रीय नेतृत्व में होने से राहुल की राजनीति बेहतर होनी थी। जहाँ हैं वहाँ से आगे यानी शिखर पर पहुँचना था।</div>
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
राहुल गाँधी की प्रचारवादी रानीति का सूचकांक 2010 में नरेन्द्र मोदी से ऊपर था। जहाँ प्रधानमंत्री की होड़ में आगे दिखते राहुल की प्रतिशत 29 फीसदी थी, वहीं नरेन्द्र मोदी 9 फीसदी स्कोरिंग पर थे। बाद बाकी राजनीतिक तमाश में नरेन्द्र मोदी ने खुद को तराशा और अपनी लोकप्रियता के आँकड़े दुरुस्त करते चले गए। वहीं राहुल की स्थिति ‘ऊँची दूकान, फीकी पकवान’ की रही। एक समय वह भी आया जब 2014 के लोकसभा चुनाव में महज चार महीने बचे थे नरेन्द्र मोदी ने अपनी लोकप्रियता के झण्डे 47 फीसदी से गाड़ दिए, वहीं राहुल अपने तमाम प्रयोग और युवा झाँसे के बावजूद 'पीए इन वेटिंग’ 15 फीसदी से ऊपर की छलांग न लगा सके।</div>
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
<br /></div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
कांग्रेसियों ने राहुल गाँधी की इमेज बिल्डिंग की; बहुतेरे ‘वन मैन शो’ किए पर परिणाम वही ढाक के तीन पात रहा। राहुल गाँधी ने अपने भीतर हो रहे बदलावों के साथ पार्टीगत बदलाव को कभी तरजीह नहीं दिया। हाँ बातें जरूर कीं, शोर बहुत मचाए।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
हाल के वर्षों में कांग्रेस बैकफुट पर है। उसके अपने रंगरूटों को कांग्रेस जम नहीं रही। उन्हें कांग्रेस के भविष्य की नहीं अपने भविष्य की चिंता दिख रही है। पाला बदलने से लेकर दगा देते विश्वसनीयों की महत्त्वाकांक्षा हिलोरें मार रही है और वे अपना रस्ता ले रहे हैं। दरअसल, कांग्रेसी कुनबे में गाँधी-परिवार की कब्जेदारी जबर्दस्त रही है। राहुल ने अपने तईं ‘पाॅवर बैलेंस’ की कोशिश भी की थी, लेकिन उन्हें जिस तरीके से प्रमोट किया गया पिछले कुछ वर्षों में उससे कांग्रेस का टाइपफेस राहुल गाँधी बनते चले गये। अन्य युवा और काबिल चेहरों को नजरअंदाज करते हुए राहुलीय रथ को हाँका गया। उनकी गरदन सहलाने वाले पुरनियों ने अपनी बची-खुची राजनीति का भविष्य सुरक्षित रखने के लिए यह सब किया जिसके परिणाम ये हुए की कांग्रेस ‘वन फेस इन लीडरशीप रेस’ का गीत-मल्हार गाती दिखी।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
राजस्थान और मध्य प्रदेश में दो युवा चेहरों ने ज़मीनी हक़ीकत समझा और जरूरी रणनीति बनाए। परिणाम देखा जा सकता है कि इन दोनों प्रदेश में कांग्रेस की जीत सुनिश्चित हुई। सचिन पायलट और ज्योतिरादित्य सिंधिया के इन कामों की सराहना और नेतृत्व की प्रशंसा बनती है, लेकिन उनकी ‘काउंटिंग’ बाद के नेता के रूप में ही हुई; बतौर मुख्यमंत्री नहीं। पिछले दो लोकसभा चुनावों की गणित समझने की कोशिश करें, तो कांग्रेस का बहुरूपियापन सामने आ जाएगा। दिल्ली की ही बात करें, तो संदीप दीक्षित की जगह अजय माकन एक अक्षम नेतृत्व वाले साबित हुए और कांग्रेस की भद्द पिटी सो अलग। संदीप में राजनीतिक समझ और दूरदर्शिता अजय माकन से कहीं अधिक थी लेकिन उन्हें खुलकर प्रमोट नहीं किया गया। यह सब किन कारणों से हुआ इसकी तफ़्तीश जरूरी है।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
राहुल गाँधी की राजनीतिक शैली जिस बदलाव की रूपरेखा रखते हुए आरंभ में कांग्रेसियों को संबोधित कर रही थी, उसी में जंग लग गए। बाद के राहुल चुनावी रणनीतिकार की तरह गोटी सेट करते दिखे और हिसाबी ढंग से अपनी भूमिका में सर्वस्ववादी बने रहे।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
यह सब तब हुआ जब राहुलीय कांग्रेस शीर्ष मोर्चे पर युवा कमान को लाना चाहती थी; बड़ी जिम्मेदारी सौंपना चाहती थी। भीतरबातियों की मानें तो पुराने नेताओं के विरोध के कारण ये फैसले टाल दिये गए। सवाल है जो लोग सचिन, अशोक, ज्योतिरादित्य, मीनाक्षी, नवीन, जितिन जैसे ऊर्जावान युवाओं को आगे आने देना नहीं चाहते; वे राहुल को पूरेपन से स्वीकार लेंगे इसकी क्या गारंटी! यही हुआ और गाँधी-नेहरू परिवार की गति बिस्तर पर पड़े मसलंद की भाँति हो गई जिसे अधिक से अधिक सिराहने-गोड़तारी अथवा दायें-बायें किया जा सकता है, इतर संभावना कुछ भी नहीं।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
ताज्जुब कि जिन पुरनियों के कारण युवाओं को ‘बैकबेंचर’ बनाने का मसविदा चलाया गया; 2014 की लोकसभा चुनाव में जनता ने उनके ‘विक्ट्री साइन’ वाले ख्यालातों को ठेंगा दिखा दिया। नरेन्द्र मोदी की लोकप्रियता का आलम यह रहा कि वह बिना गुगली फेंके कांग्रेसी कमरतोड़ का ‘कमल निशान’ बन गए, वहीं राहुल गाँधी पर राजनीतिक बौनेपन का तिलक लग गया। जेब में हाथ डाल झुके गर्दन के साथ फोटू खिंचाना शिष्टता का परिचायक हो सकता है; लेकिन भारत जैसे हलचली देश में जहाँ मुद्दों और विषयों की भरमार है; राहुल गाँधी का यह रवैया उनके ‘पोटेंशियल रिफ्लेक्शन’ को कम कर देता है। नरेन्द्र मोदी की फड़कती भुजायें और कड़कती आवाज में एक तरह की निर्भीकता का ‘बेंचमार्क’ है जो उनकी शोहरत में बहुत कुछ जोड़ देता है; लोगों को उनकी बात सुनने पर विवश कर देता है।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
यद्यपि मौजूदा राजनीति में सही-ग़लत के प्रतिमान ध्वस्त हो गए हैं। राजनीतिक संवाद की धार कुंद है तो स्वस्थ बातचीत के तह भीतर गंदगी जमा हो ली है। मीडिया ने नया करिश्मा यह सिरजा है कि वह अपने को बंदरबाट की भूमिका में रख चुकी है। जब तक और जिसके पक्ष से खुराक मिलती रहेगी उसका पलड़ा उस तरफ झुका रहेगा। बीते कई सालों में पत्रकारिता के दिग्गज पत्रकारों के साथ सरकारी बदतमीजी की घटनाएँ और नियोजित प्रताड़ना की ख़बरें रुह कंपाने वाली हैं। सरकार की आलोचना अब बदमाशी माने जाने लगी है जबकि वह उसका विशेषाधिकार है; संसदीय विशेषाधिकार। हुआ ठीक इसके उलट है। पत्रकारिता ने अब कहानियाँ गढ़कर अपने पाठकों/दर्शकोंरुश्रोताओं/प्रयोक्ताओं को रिझाने एवं उनके मनोरंजन करने का बीड़ा उठा लिया है जो ग़लत होते हुए भी ‘पोस्ट ट्रूथ’ की शैली में धड़ल्ले से प्रस्तुत है।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
फाइनली, राहुल गाँधी को ‘पाॅलिश भाषा’ में बोलने का गुर सिखाने वास्ते क्या कुछ न किया गया हो, लेकिन राहुल अपने तईं कुछ नया करने की फिराक में अपनी ही टांग लहूलुहान कर बैठे हैं, अपनी ही साख पर सवालिया निशान लगा दिए हैं। उनकी कोशिश में नियत साफ झलकती भले हो किन्तु निर्णय तक अंततः न पहुँच पाने की उनकी आदत और प्रवृत्ति ने नुकसान जोरदार किया है। आमजन ने राहुल गाँधी के बरक्स नरेन्द्र मोदी को ज्यादा भरोसेमंद माना क्योंकि नरेन्द्र मोदी ने ‘गुजरात माॅडल’ के ‘वाइब्रेंट फ्लेवर’ की मीडिया प्लानिंग जबर्दस्त की थी जबकि राहुलीय-टीम वर्ष 2014 के लोकसभा चुनाव में अपनी ही उपलब्धियों अथवा भावी दृष्टिकोंणों को गिना सकने तक में पूर्णतया विफल रही। जबकि दूसरी तरफ भाजपा की कुल हिंदुत्ववादी छवि के बावजूद नरेन्द्र मोदी ने अपनी सफलता के मायने पूरे देश को बताने का प्रयास किया और विशेषकर यंगस्टरों को वे यह समझा पाने में सफल रहे कि उनके राज्य गुजरात का विकास दर देश के राष्ट्रीय विकास दर 8.6 फीसदी की तुलना में 10 फीसदी है।</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1vKruUJqE6aJFk6hSgKf1kxyEXlEOc8kQT1WTjtXyfQJ3y37qRC7AHKyHIqR1DtS0aL3TzfSvw_XdXhX4oCf-zvd3-xCjq89uNP7di850B7qYX3FYMUho3LXS3XfrRJjjfNvMsDz9ed0/s1600/IMG_20200318_195027.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1041" data-original-width="1598" height="208" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1vKruUJqE6aJFk6hSgKf1kxyEXlEOc8kQT1WTjtXyfQJ3y37qRC7AHKyHIqR1DtS0aL3TzfSvw_XdXhX4oCf-zvd3-xCjq89uNP7di850B7qYX3FYMUho3LXS3XfrRJjjfNvMsDz9ed0/s320/IMG_20200318_195027.jpg" width="320" /></a></div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
बतौर नेता नरेन्द्र मोदी की तुलना में राहुल गाँधी का मूल्यांकन करें तो मोदी जहाँ एक ‘अभ्यासी नेता’ की छवि रखते हैं, वहीं राहुल गाँधी अब भी ‘प्रयासी नेता’ के रूप में घुलटिया ले रहे हैं। नरेन्द्र मोदी की आवाज में मिमियाहट नहीं है। वह अपने विपक्षियों को टोन की सुस्तीपन से अपने ऊपर चढ़ बैठने का कोई मौका नहीं देते हैं। वह तेज बोलते हैं और बोले की प्रोक्ति प्रायः घुमावदार और लच्छेदार होती है। कहनशैली की नाटकीयता भी एक तरीके का आकर्षण या कहें खिंचवा पैदा करती है तथा इस सम्मोहन का असर-जादू काफी देर तक मानस में रहता है। राहुल के बोले में ऐसी कुशलता या कहें भाषा पर अधिकार न होने जैसी कमजोरी ने उनके वक्तृत्व को ‘कनेक्टिंग पीपुल्स’ बनने ही नहीं दिया जिस कारण राहुल गँधी युवा होते हुए युवाओं के बीच लहर न बन सके वहीं नरेन्द्र मोदी युवा-मानस में सुनामी की तरह छा गए; दिलोंदिमाग में रच-बस गए।</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
गाँधी-नेहरू परिवार की केन्द्रीयता ने कांग्रेसी जनाधार का बंटाधार तो किया ही, बल्कि उनकी शिफ्टिंग भी करायी। आज भी मोदी लहर बरकारार है, मोदी सरकार है। क्यों ऐसा हुआ कि देसी जनता अब भी नरेन्द्र मोदी की करिश्माई छवि और मोहक व्यक्तित्व का गुलाम है। उनकी चेतना में नरेन्द्र मोदी देश-उन्नायक और समृद्धि-सर्जक वैश्विक नेता हैं। उनकी खूबियाँ हजार ऐसी हैं जो दिखती हैं और आजकल का तो मुहावरा ही है कि-‘जो दिखता है वही बिकता है।’ सचमुच कांग्रेस के राहुल गाँधी ‘नेमप्लेट’ तो हैं लेकिन उनकी यूएसपी प्रेरक नहीं है। बची प्रियंका गाँधी तो वह खुद गाँधी-नेहरू परिवार के लिए खतरनाक हैं क्योंकि जमाई राबर्टस वाड्रा की महत्त्वाकांक्षा लाल किले से भी ऊँची है। अरस्तू ने अपनी किताब 'पाॅलिटिक्स' में जिक्र किया है कि-‘ऐसा कुछ भी जो मुमकिन है लेकिन श्रेष्ठ नहीं है; से बेहतर वह नामुमकिन होता है जो श्रेष्ठतर होता है।’</div>
<div style="color: #1d2129; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
फिलहाल, मोदी का सिक्का चलने दीजिए जो नामुमकिन को मुमकिन बनाने का हर खेल खेलने में महारती है और हमें भी ऐसे खेल में शामिल हो कर खुश होने का चस्का तो लग ही गया है। भारतीय जनता पार्टी में कांग्रेसी चेहरा ज्योतिरादित्य सिंधिया के आने के बाद अब तो नया नारा होना चाहिए-‘कांग्रेसी डांडिया...मेक इन इंडिया’।</div>
</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-87337455647713777272019-06-26T07:10:00.001-07:002019-06-26T07:10:22.788-07:00मोदी सरकार ने किए सभी पोर्न बेबसाइट बैन, जय माता दी! <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
.....<br />
<br />
यह अच्छी ख़बर इस नरेन्द्र मोदी सरकार में ही संभव थे। सरकार ने मनुष्यता के नवनिर्माण में क्रांतिकारी निर्णय लेते हुए सभी पोर्न साइटों पर बैन लगा दी है। यह सामाजिक शुचिता और राजनीतिक इच्छाशक्ति का जीता-जागता परिणाम है।<br />
<br />
सचमुच वन्दे मातरम्, जय श्री राम, मोदी-मोदी!<br />
<br />
(ख़बर की सत्यता की जाँच आप स्वयं कर लेने के लिए स्वतन्त्र हैं!)</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-54216668365411877542019-05-21T16:29:00.002-07:002019-05-21T16:50:11.515-07:00देशराग<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="_1dwg _1w_m _q7o" style="font-family: inherit; padding: 12px 12px 0px;">
<div style="font-family: inherit;">
<div class="_5pbx userContent _3ds9 _3576" data-ft="{"tn":"K"}" data-testid="post_message" id="js_1mp" style="border-bottom: none; font-family: inherit; font-size: 14px; line-height: 1.38; margin-top: 6px; padding-bottom: 12px;">
<div class="text_exposed_root text_exposed" id="id_5ce48913438047704489322" style="display: inline; font-family: inherit;">
<div style="font-family: inherit; margin-bottom: 6px;">
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;">....<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">डाॅ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">. </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">राजीव</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रंजन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रसाद</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है,</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तुम</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रोओ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">या</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हँसो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">की</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तेरे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिर्फ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">रो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हँस</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लेने</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तुम</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जागो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">या</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सोओ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">की</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तेरे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिर्फ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जग</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लेने</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तुम</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाहो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">या</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">न</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाहो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">की</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तेरे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिर्फ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाह</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">न</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">चाह</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लेने</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तुम</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रेमी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">या</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">द्रोही</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">फिर</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तेरे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">सिर्फ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">प्रेमी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">द्रोही</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">हो</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">लेने</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">के</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">जन्म</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बनता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">संवरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; tab-stops: center 3.2in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">व्यक्ति</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">के</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">एक</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरण</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">से<span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मरता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">कभी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">झुकता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 6.0pt;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिट्टी</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">का</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">तन</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">देश</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">यूँ</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">बात</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">पे</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">मिटता</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">नहीं</span><span style="font-family: "times new roman" , "serif"; font-size: 10.5pt;">
</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 10.5pt;">है।</span><span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="font-family: "inherit" , "serif"; font-size: 10.5pt;">-------------------</span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-23570789039803019762019-05-13T17:31:00.001-07:002019-05-13T17:31:35.048-07:00ठगिनी नैना क्यों झमकावे<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px;">
----------------</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px;">
<br /></div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
पत्रकारिता ईमान-धर्म की स्थायी चेतना है, आस्थावादी कर्मकाण्ड, झोलझाल, पाखण्ड या स्तरहीन कोई ऐसी चीज नहीं जिसमें भाषा-विचार बरतने की तमीज तक न शामिल हो। यह बात ‘कागद की लेखी’ और ‘आँखन देखी’ दोनों के लिए लागू होती हैं। पत्रकारिता की समस्त अन्तर्वस्तु अनुभव-सत्य और अनभय-सत्य पर आधारित होती है। आज यह पूँजी द्वारा हस्तांतरित तथा सत्ता द्वारा निर्देशित ‘मैनेजमेंट मीडियम’ है। माध्यम पर आज कब्जा मध्यस्थों का है जिनके लिए मीडिया बिकाऊ है, भाट और चारण है। यह उनलोगों के दखलांदाजी का शिकार है जिनका एकमात्र ध्येय जनता की भाव-संवेदना-विचार को ध्वस्त कर देना है। दरअसल, मुनाफे की संस्कृति राष्ट्रीयता के किसी विचार-बोध, विचार-दशा अथवा विचार-दर्शन को स्वीकार नहीं करती हैं क्योंकि उनके लिए ‘सूचना, ‘शिक्षा’ और ‘मनोरंजन’विचार विवेक द्वारा प्रस्तुत-प्रस्तावित न होकर कौड़ियों के भाव बिकाऊ है, पूँजी द्वारा हस्तगत कर लेने योग्य है।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
यह प्रायः इस कार्यशैली में शामिल लोगों की जातिवादी पृष्ठभूमि पर निर्भर करता है कि वे बिकेंगे अथवा नहीं। टेलीविज़न की बेहयाई अथवा उसकी बदचलनी के लिए वे जातियाँ एकमात्र जिम्मेंदार हैं जिन्होंने अपनी आभामण्डल और वर्चस्व को कायम रखने के लिए पत्रकारों की नई फौज इस पेशे में इरादतन आने ही नहीं दी क्योंकि वे दूसरी-दूसरी जातियों से थे और इससे उनका कथित शुद्धिवादी चोला तार-तार हो जाता। बुद्धि की जगह शुद्धि को व्यावहारिक मानने वाले राष्ट्र को सद्गति मिलनी तय होती है। आज मीडिया इसी हूम-जाप-समिधा में जुटी है; इस हक़ीकत और यथास्थिति को स्वीकार करना हमारी नियति नहीं मजबूरी ज्यादा है। मीडिया में ‘एक तरह की जात की पाँत’ अधिक दिखलाई देती है। जब किसी माध्यम का वह भी खासकर जनसंचार माध्यम का रूपांतरण जाति-विशेष में अनूदित हो चुका हो, तो फिर इस अनुसृजन का मजा लिजिए, मौज कीजिए।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
नतीजतन, अधिसंख्य टेलीविजनपोशी सम्पादक, पत्रकार, विशेषज्ञ स्टूडियो में जाने से पूर्व अच्छे से सँवरते, अपना केश काढ़ते हैं, आईने में अपनी छवि निहारते हुए सेल्फी लेना पसंद करते हैं। वह जानते हैं टेलीविजन के सामने वही कहना है जिसे टेलीविजन पर आकर बोलने का मौका देने वाले ने तय कर रखा है। खरीदी-विचार के ये बंधु-टपोरी पत्रकारिता का ‘क ख ग’ न जानते हों, तो भी उनका कहना-बोलना टेलीविज़न पर अहर्निश जारी होता है। उनके कहे-सुने, प्रतिक्रिया-प्रतिवाद आदि में विवेक व विचार-दृष्टि नहीं होते, तो इसका रोना भी नहीं रोना चाहिए; क्योंकि भाड़े के टट्टू रट्टुमल ही होंगे; और क्या? यह और बात है, वे अपने को हीरामन समझते है!</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
दरअसल, टेलीविज़न के अंदरखाने में पूँजीशाही की तूती बोलती है या फिर राजनीतिक बाबूगिरी चलती है। सत्ता की पटरानियाँ (नेता, मंत्री, नौकरशाह) मीडिया को हरम बनाकर उनका गैरजरूरी इस्तेमाल करती हैं, लेकिन दर्शकों को मजा आता है क्योंकि जनानेखाने में ताँक-झाँक की हमारी प्रवृत्ति ऐतिहासिक है, पेज-थ्री सर्कुलेशन सर्वाधिक है। मीडिया के बाबत रोना-रोने वालों (तथाकथित ठेठ, खाँटी और देसी शुभचिन्तकों) को अपने आँख का इलाज करना चाहिए या कि अपनी कनपटी पर जोरदार तमाचा जड़ना चाहिए, क्योंकि मीडिया के मौजूदा हाल-दशा के लिए वे ही सबसे ज्यादा जवाबदेह हैं जो इसकी ताकत से सुपरिचित थे; लेकिन न जाने किस सौतिया डाह के टेलीविज़न में घुस आये बीमारियों को तमाशाबीन अथवा मूकदर्शक बन देखते रहे, यह सोचकर कि इससे हमारा लेना-देना क्या? फिर आज शुचिता की माँग टेलीविज़न से क्यों? रेडलाइट की तरह यह भी रेडकारपेट मीडिया है। अंतर बस इतना है कि एक में शरीर रौंदी जाती है और दूसरे में विचार। पैसा तो दोनों जगह चलता है।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
यद्यपि जो टेलीविज़न के ‘आई विटनेस’ हैं उन्हें पता है कि दूरदर्शन (डीडी) ने 1995 में ‘प्राइम टाइम’ में बीस मिनट के समाचार बुलेटिन ‘आजतक’ और अंग्रेजी में ‘एनडीटीवी’ का ‘टुनाइट’ प्रायोजित समाचार-प्रसारण शुरू हुए थे। यह तो बहुत बाद में कहें तो 31 दिसम्बर, 2000 से 24 घंटे के निजी न्यूज़ चैनल का विकास स्वतन्त्र रूप से ‘आजतक’ के रूप में हुआ। बात-बात पर इतिहास का हवाला देने वालों के लिए बता दें कि 1992 में भारतीय परिक्षेत्र में ‘एशेल ग्रुप’ द्वारा ‘जी टीवी’ का शुभारंभ हुआ तो इस चैनल ने आंधे घंटे का न्यूज बुलेटिन ‘आज की बात’ जारी किया था। 1993 में मीडिया मुगल के नाम से मशहूर रुपर्ट मर्डोक ने ‘जी टीवी’ से साझेदारी की और संग-साथ मिलकर ‘ई-एल टीवी’ दिसम्बर, 1994 में प्रारंभ किया। यही बाद में यानी जनवरी, 1998 में 24x7 घंटेवाली समाचार चैनल के रूप में विकसित हुआ ‘जी न्यूज़’ के नाम से।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-bottom: 6px; margin-top: 6px; text-align: justify;">
रुपर्ट मर्डोक ने आते ही दूरदर्शन की प्रसारण-शक्ति और दर्शकीय-अभिरुचि को अपनी ओर खींच लिया। समाचारों का प्राइवेटीकरण हो गया और दूरदर्शन ने अपनी असंगतियों और अव्यवस्था का शिकार होते हुए अपना महत्त्व और जनाधर खो दिया; क्या किसी से छुपी बात है। राष्ट्रभक्ति पर बाँह ऊपर उठाने या भारतीय सनातनता को लेकर हमेशा एक ही तरह का बांग देने वाले की टोली उस समय कुछ नहीं बोली, क्योंकि सोचा होगा दूरदर्शन के लुट-पिट जाने से उनका बनना और बिगड़ना ही क्या है? इतिहास दुहरा रहा है। अब बात जनसंचार माध्यम से सीधे जनतंत्र के तीन स्थायी स्तंभों के खरीद-बिक्री पर आ टिकी है। लिहाजतन, राजनीतिक बाँझपन भी इसी रास्ते पर है। आगे की रामकहानी में इन दिनों भारतीय जनादेश से खिलवाड़ का जो उपक्रम रचा-बुना जा रहा है; भारतीय जनतंत्र की पराधीनता तय है। अचानक से हम रुपर्ट मर्डोक के ‘आॅक्टोपस’ चंगुल की तरह अमेरीकी या बाहरी गुलामी स्वीकार करने को विवश होंगे। बेहतर विकल्प के लिए अमेरीकी बाज़ार की तरह अमेरीकी सत्ता-तंत्र के अधीन हो जायेंगे। और उस दिन जब सब गुलाम होंगे भारत-दुर्दशा पर रोने के लिए कुछ लोग भारतेन्दु जी से लेकर प्रभाष जोशी जी की आत्मा तक को बुला रहे होंगे।</div>
<div style="background-color: white; color: #1d2129; display: inline; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; margin-top: 6px;">
</div>
<div style="text-align: justify;">
अवसर की इन संभावनाओं को देखते हुए जय-जय कीजिए, धन्य होइए! खैर!</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-22248278671661081762019-02-09T00:47:00.001-08:002019-02-09T00:47:11.327-08:00यदि आप पत्रिकाएँ खरीदकर नहीं पढ़ते, तो ईमानदारी और निष्ठा की बात रहने दीजिए!<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="_3x-2" data-ft="{"tn":"H"}" style="-webkit-text-stroke-width: 0px; background-color: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 12px; font-style: normal; font-variant-caps: normal; font-variant-ligatures: normal; font-weight: 400; letter-spacing: normal; orphans: 2; text-align: start; text-decoration-color: initial; text-decoration-style: initial; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; widows: 2; word-spacing: 0px;">
<div data-ft="{"tn":"H"}" style="font-family: inherit;">
<div class="mtm" style="font-family: inherit; margin-top: 10px;">
<div style="font-family: inherit;">
<div style="font-family: inherit; position: relative;">
<div class="_5cq3 _1ktf" data-ft="{"tn":"E"}" style="font-family: inherit; margin-left: -12px; position: relative;">
<a ajaxify="https://www.facebook.com/photo.php?fbid=414543845953604&set=a.131617790912879&type=3&eid=ARDjH-GN0Xa8IFq8cyjnHx51qO5RxMg1XOaczE7guJVlDUa-l0XtMWE86LtpKt-bXfUkIuK2EHNSqrvk&size=1850%2C1320&source=13&player_origin=story_view" class="_4-eo _2t9n" data-ploi="https://scontent.fccu7-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-9/51779322_414543855953603_7432794849687896064_o.jpg?_nc_cat=106&_nc_ht=scontent.fccu7-1.fna&oh=95e96e3b264d80d3038462faa8fbefcc&oe=5CB5E6C2" data-plsi="https://scontent.fccu7-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-9/52351603_414543852620270_9051151970068332544_n.jpg?_nc_cat=105&_nc_ht=scontent.fccu7-1.fna&oh=1b38dc4bed961a85a606bd111b01c9c2&oe=5CFE718D" data-render-location="permalink" href="https://www.facebook.com/photo.php?fbid=414543845953604&set=a.131617790912879&type=3&eid=ARDjH-GN0Xa8IFq8cyjnHx51qO5RxMg1XOaczE7guJVlDUa-l0XtMWE86LtpKt-bXfUkIuK2EHNSqrvk" rel="theater" style="box-shadow: rgba(0, 0, 0, 0.05) 0px 1px 1px; color: #365899; cursor: pointer; display: block; font-family: inherit; position: relative; text-decoration: none; width: 500px;"></a></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<br />
<div class="_5pbx userContent _3576" data-ft="{"tn":"K"}" id="js_9" style="-webkit-text-stroke-width: 0px; background-color: white; font-family: Helvetica, Arial, sans-serif; font-size: 14px; font-style: normal; font-variant-caps: normal; font-variant-ligatures: normal; letter-spacing: normal; line-height: 1.38; margin-top: 6px; orphans: 2; text-align: start; text-decoration-color: initial; text-decoration-style: initial; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; widows: 2; word-spacing: 0px;">
<div style="font-family: inherit; margin: 0px 0px 6px;">
<span style="color: #1d2129; font-weight: 400;">----------------</span><span style="color: #1d2129; font-weight: 400;"> </span><br /><span style="color: blue;"><b>डाॅ. राजीव रंजन प्रसाद</b></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgNolOauEmFz0culGZeyXW_SYBI_G4_hgEgBvLzfcCtUQK6BOE8oYmUYbghqSnOawcbpOzm_nWlxcf52-RLMGPK8FUS3tSu_U5NwcV1F4R9ieukxfOF-tO1tr2c1io-HW1HLqlu-14v9N8/s1600/20190209_075843-1.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="320" data-original-width="448" height="228" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgNolOauEmFz0culGZeyXW_SYBI_G4_hgEgBvLzfcCtUQK6BOE8oYmUYbghqSnOawcbpOzm_nWlxcf52-RLMGPK8FUS3tSu_U5NwcV1F4R9ieukxfOF-tO1tr2c1io-HW1HLqlu-14v9N8/s320/20190209_075843-1.jpg" width="320" /></a></div>
<div style="font-family: inherit; margin: 0px 0px 6px;">
<span style="color: blue;"><b><br /></b></span></div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
कहावत है-‘सौ सुनार की, एक लुहार की’। पत्रिकाएँ ठोक-बजाकर मुद्दों को सामने लाती हैं। स्वाधीनता आन्दोलन के दिनों में पत्रिकाओं ने जो ज़मीन बनाया; विचारों के धरातल पर राजनीतिक चेतना का जो निर्माण किए वह बेजोड़ कही जानी चाहिए। उनकी भूमिका को भाषा के मुहावरेदानी में अक्षरशः बता पाना हो सकता है-संभव न हो; लेकिन उन्होंने जनपक्षधरता के जो उदाहरण पेश किए हैं, वह सचमुच बेमिसाल है। पत्रिकाएँ सूचनात्मक और विवरणात्मक मात्र नहीं हुआ करती है; बल्कि उनकी प्रकृति पाठक के विवेक को चुनौती देते हुए उनसे लड़ने-भिड़ने एवं टकराने का होता है। उनके द्वारा अर्जित अनुभवों पर रंदा चलाना होता है। वह ग़लत बातों को रेतती हैं, लेकिन तर्क सहित। पत्रिकाएँ झूठ को नंगा करती हैं और वास्तविक तथ्य को पुष्ट करती है, वह भी बड़ी निर्ममता के साथ। अपनी रचनाशीलता में पत्रिकाएँ दुनिया का सर्वांग सौन्दर्य उपस्थित कर देती हैं जिसे हम हीक भर निहार सकें, दुलार सकें, गले लगा सकें। कुल मिलाकर हम मनुष्य बने रहे इस समिधा में चेतस पत्रिकाएँ अहर्निशु जुटी होती हैं।</div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
आजकल की बात दूसरी है। बिकाऊ लोगों ने पत्रिकाओं की ऐसी की तैसी कर दी है। उनके तकनीकी ताम-झाम बहुत हैं। चमकीली चमक-दमक बेशुमार है। पर विचार में बौनापन ऐसा कि आप यदि उनके झाँसे में आए, तो समझिए सत्यानाश! ऐसा नहीं है कि इन दिनों अच्छा कुछ भी नहीं है। लेकिन खोजने के लिए आजकल जूझना पड़ेगा। अपने साहस से निकलती और पाठकों के मन में पैठती लघु-पत्रिकाओं ने बड़ा फ़र्क उत्पन्न किया है। लेकिन उनकी आर्थिक ताकत कम होने से पहुँच अपर्याप्त है। अपनी जुटान-निपटान के माध्यम से निकलती ऐसी पत्रिकाओं को देखें तो वे अपने दख़ल में हस्तक्षेपी एवं प्रतिरोधी प्रकृति के हैं; पर वे अपने लेखकों, आलोचकों, समीक्षकों की आर्थिक मदद कर पाने में अक्षम हैं। ऐसे में कौन लेखक, आलोचक, कवि या साहित्यकार ताउम्र पत्रिकाओं के लिए अपना जांगर लुटायेगा। पाठकों में भी कई श्रेणियाँ है। तनख़्वाही प्रोफेसरों ने तो पत्रिकाओं को पढ़ने से ही तौबा कर लिया है, लेकिन लिखना जारी है। कुछ नेक जरूर हैं जो बिन मांगे-कहे समय से पत्रिकाओं को अपना सदस्यता शुल्क देते हैं। इसमें भी बहुत कम ही होंगे जो पत्रिका के आजीवन सदस्य हों।</div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
अधिसंख्य प्रोफेसरों/अध्यापकों को तो मौजूदा पत्रिकाओं के नाम ही नहीं पता है और मालूम है तो ताजा अंक के बारे में मुँह सिले हुए हैं। ज्यादा पीछे न जाइए क्या आपने ‘कथादेश’ पत्रिका का दिसम्बर अंक पलटा है। यदि हाँ तो आपने सुधीर विद्यार्थी का संस्मरण पढ़ा होगा-‘एक इबारत जो लहूलुहान है’। इसी अंक में देखा होगा आपने भालचन्द्र जोशी का-‘कविता के घर में मनुष्यता का रहवास’। आपकी नज़रें जरूर इनायत हुई होंगी बजरंग बिहारी तिवारी के दलित प्रश्न से-‘ओड़िया दलित साहित्य’ शीर्षक से। इसी तरह ‘जनमत’ पत्रिका के नवम्बर, 2018 अंक में अवश्य ही देखा होगा-‘किसान क्रांति यात्रा: सवालों से भागती सरकारें’ विशेषांक का नव-कलेवर।</div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
सजग पाठक सब जानते ही हैं इसलिए संक्षेप में कहें, तो ऐसे ही आपने देखा होगा ‘शीतल वाणी’, ‘रचना समय’, ‘हंस’, ‘नया ज्ञानोदय’, ‘सबलोग’, ‘जन मीडिया’, ‘पाखी’, ‘साहित्य अमृत’, ‘वाक्’, ‘तद्भव’ ‘सोच विचार’ आदि पत्रिकाओं के ताजातरीन अंक। अपने समय की विचारवाही पत्रिका समयांतर को कैसे भूल सकते हैं आप जिन्होंने अपनी पत्रिका के जनवरी-2019 अंक को दो दशक के साहित्य और संस्कृति पर केन्द्रित किया है। परिकथा का जनवरी-फरवरी, 2019 अंक के बारे में अवश्य ही सुन रखा होगा जो नव-लेखिकाओं के रचना-संसार पर केन्द्रित है। यदि आप पढ़ने की शौकीन हैं, तो हंस का पिछला विशेषांक ‘नवसंचार के जनाचार’ अवश्य ही पढ़ा-देखा होगा। अपनी तरह की अलग पत्रिका जिसने विशेष रूप से आपका ध्यान खींचा होगा-‘इंडिया इनसाइड’ का ताजा अंक जो ‘साहित्य के समकाल’ का पड़ताल करती है। यह लघु पत्रिकाओं की अपरिमित ताकत ही है कि शुद्ध मुनाफ़े वाली व्यावसायिक पत्रिकाओं ने भी साहित्य वार्षिकी निकाला है। ‘इंडिया टुडे: 2018’ का अंक देखें जिसका शीर्षक ही शानदार है-‘रचना का जनतंत्र’। मेरी अपनी सीमाओं के कारण बहुत-सी उल्लेखनीय पत्रिकाओं का नाम छूट जाना स्वाभाविक है; पर मेरा इरादा यहाँ महज़ पत्रिकाओं का नाम गिनाना मात्र नहीं है; बल्कि उनकी अनिवार्यता की ओर संकेत करने मात्र का है।</div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
कहना न होगा कि हर पत्रिका ने अपनी तरह से अपने मौजूदा समय के महत्त्वपूर्ण लेखकों से जरूरी सामग्री इकट्ठा कर/जुटा कर पाठकों को समृद्ध करने का बीड़ा उठाया है। उन्हें भरा-पूरा करने के लिए रचनात्मक सामग्री जुटाया और अथक मेहनत संग सम्पादित कर हम पाठकों तक पहुँचाया है। ऐसे सम्पादको का शुक्रगुजार होना लाजमी है जो समय के बनैले त्रासदियों और उसकी चपेट से हमें बचाना चाहते हैं। दूरदर्शी सम्पादकों के प्रति हमारा सर इस कारण भी झुक जाता है कि वे अपनी पूरी जिंदगी खपाकर हमें बचाने में जुटे हुए हैं। उन रचनाकारों को भी हम दिल से आभारी हैं जिन्होंने अपनी भूख की जगह हमारे भविष्य की चिंता करना जरूरी समझा है। वे जानते हैं कि भूकम्प आने से ठीक पहले तक ज़मीन पर दरारें नहीं हुआ करती हैं; सुनामी आने के ठीक पहले तक किनारों पर भगदड़ नहीं मचे होते हैं; लेकिन जब अन्धकारा को लगातार गाढ़ा और पैना किया जा रहा हो तो देर-सवेर हमारे उजाले के परखच्चे उडेंगे ही उडेंगे। हमारी खुशहाली में डाका पडेगा ही पडेगा। इसे नौजवान पीढ़ी भले न देख पा रही हो, लेकिन अनुभवी आँखें अपनी इंद्रियों से संभावित खतरों को भाँप लेने में सक्षम है, समर्थ है। ऐसे सम्पादकों में किन-किन का नाम का नाम लिया जाए, लेकिन जिन्होंने भी अपनी साहस और जीवटता के बूते पत्रिकाओं को जिंदा रखा है उनके प्रति हमारा कृतज्ञ होना जरूरी है।</div>
<div style="color: #1d2129; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px;">
लेकिन हम पाठक क्या सचमुच भरोसे के काबिल हैं? क्या हने इन पत्रिकाओं के महत्त्वपूर्ण अंकों को खरीदा है। अपने डाक के पते पर शुल्क देकर मंगाया है। यदि नहीं, तो फिर हम कैसे पाठक हैं! सोचना होगा। क्या हममें इतनी भी सदाशयता नहीं बची है कि हम विचारों को महत्व दें। अपनी रूह में उन पत्रिकाओं के शब्दार्थ को शामिल करें। हमारे लिए तमाम कठिनाइयों को झेलती, बर्दाश्त करती इन लघु पत्रिकाओं को जिंदा रखने में हमारा कोई फ़र्ज नहीं है? कोई भूमिका नहीं है? हमें सोचना होगा कि बाज़ारवादी आक्रमण और पूँजीवादी धौंस के बावजूद पत्रिकाएँ बची हुई हैं; येन-केन-प्रकारण नियमित प्रकाशित हो रही हैं तो पाठकों के नेकदिली और भरोसेमंद साथ के ही कारण। संख्या में बेहद कम किन्तु सहृदय और संवेदनशील पाठक कुल के बावजूद अपना जान निसार किए हुए हैं। उनकी मेहरबानी और दिलचस्पी ही लघु पत्रिकाओं की असल ताकत है। ऐसे पाठक मनस्वी होते हैं जो अपनी पत्रिकाओं को दुलारते हैं। समय से सहयोग और न्यनतम सदस्यता शुल्क नवाज़ते रहते हैं। बाद बाकी, तो मुँह बाये ऐसे लोगों की टोली हैं जिनमें लिखने-छपने की ललक तो ग़जब होती है पर पत्रिकाओं को महीने-दर-महीने खरीदकर पढ़ना गुनाह लगता है। पत्रिकाएँ भी आजकल दाम में कुल महंगाई बढ़ोतरी के बाद भी पचास रुपए की कीमत के आस-पास टंगी है। कुछेेक विशेषांकों की बात छोड़ दें, तो पत्रिकाओं के साधारण अंक प्रायः 100 से नीचे के ही होते हैं।</div>
<div style="color: #1d2129; display: inline; font-family: inherit; font-weight: 400; margin: 6px 0px 0px;">
तिस पर भी सम्पादकों के सामने विकट संकट यह होता है कि सदस्यता शुल्क पाठकों से बड़े आग्रह-अनुरोध के बाद मंगाने होते हैं। बिक्री केन्द्रों का बर्ताव तो और ठस एवं गैर-जिम्मेदाराना है। ऐसे में पढ़े-लिखें लोगों से ही उम्मीद-अपेक्षाएँ सर्वाधिक है। हमें गंभीरता से सोचना होगा कि कहाँ चली जाती है पूरी दुनिया को नैतिकता का पाठ पढ़ाने वाले लोगों की ईमानदारी, निष्ठा, लगाव और पाठकीय प्रतिबद्धता जो सम्पादक को अपने लिए आर्थिक सहयोग ख़ातिर भी मान-मनुहार करना पड़ता है। नौकरी के लिए ललायी नई पीढ़ी की उदासीनता ने भी इस संकट को और गाढ़ा किया है। विचारों के ग्रहण-बोध की उनकी सहज लगाववृत्ति को मौजूदा परिवेश नेे नज़र लगा दी है, लेकिन उनकी खुद की नियत भी सही नहीं है। उनकी आँख बिना किसी दृष्टि-दोष के कुछ भी सही नहीं देख पा रही है। अधिसंख्य युवा अलग-अलग खाँँचें में उलझे हुए हैं। शब्दों की गंभीरता और विचारों की ताकत से नावाकिफ़ ऐसे युवजन यदि पत्रिकाओं को खरीदकर पढ़ने मात्र लगें, तो लघु-पत्रिकाओं के समक्ष खड़ा एक बड़ा संकट हल हो जाएगा। आर्थिक मोर्चे पर आत्मनिर्भर होने से ये पत्रिकाएँ विचारों के स्तर पर अधिक सशक्त और प्रभावशाली होंगी। इन पत्रिकाओं से जुड़े स्वतन्त्र लेखकों को भी कुछ आर्थिक सहूलियत हो सकेंगी।</div>
</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-15241913702312802032019-02-05T23:59:00.003-08:002019-02-05T23:59:56.947-08:00मुर्गाकुल मीडिया : डाॅ. राजीव रंजन प्रसाद<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
-----------------<br />
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhOrz8IfVKo7G4kfqOh5jNTRvpLqE_yYes02B6ymCV6bkVVPL3V-5DiTpm3JVWixTbE98COcQbOLNtcLVn0_dT-oJN8gG2tOC2aRcAnUa0e6ax_rPH2EFwKgUm2XwFtH60rK35eD7ArC3o/s1600/Rajiv.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1102" data-original-width="987" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhOrz8IfVKo7G4kfqOh5jNTRvpLqE_yYes02B6ymCV6bkVVPL3V-5DiTpm3JVWixTbE98COcQbOLNtcLVn0_dT-oJN8gG2tOC2aRcAnUa0e6ax_rPH2EFwKgUm2XwFtH60rK35eD7ArC3o/s320/Rajiv.jpg" width="286" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">एक मुर्गे की मामूली ग़लती बर्दाश्त नहीं, वहीं पूरा देश मनुष्यरूपेण भारतीय मुर्गे से त्रस्त है क्योंकि उन पर मीडिया का वरदहस्त है!</td></tr>
</tbody></table>
<br />
<div style="text-align: justify;">
यह लिखने-पढ़ने की दुनिया का मुर्गाकाल है। मीडिया की दुनिया में बुद्धिवादी मुर्गों की आमद इन दिनों बढ़ी है। उन्हें ऐसी-ऐसी जगहों पर ‘फिट’ किया जा रहा है जिस ऊँचाई से कही-सुनी बात का असर शानदार होता है। अर्थात् टेलीविज़न के स्क्रीन पर, सिनेमा के परदे पर, समाचार-पत्र के पन्नों पर, सार्वजनिक मंच तथा मचानों पर आदि-आदि। ये खास नस्ल के मुर्गे हैं। इनकी विशेष कुल, गोत्र और जाति है। इनकी पहुँच एकवर्गीय है और प्रकृति वर्चस्ववादी। इसलिए इनका कहा इस पूरे मुल्क के लिए सनातनी, शाश्वत और कालजयी है। उनका वर्तमान ही नहीं है, अतीत और भविष्य भी इनकी मनमानी व्याख्या पर है। इतिहास और भूगोल सब के सब इनकी ही गिरफ़्त में है। ये वही लोग हैं जो बाहर से दाहिनापंथी हैं तो बायाँपंथी; लेकिन अन्दर से एकमेक हैं। आयातीत विचार वाले वामपंथी न तो दिल से नेक हैं और न दिमाग से। उन्होंने ही दक्षिणपंथियों को सिरजा है, उभारा है। कायम और काबिज किया है। हर तरह की सभा-दल में शामिल ऐसे लोगों ने कभी किसानों को अपनाया नहीं। उनका दुःख देखा नहीं। उनके बच्चों को रोजगार नहीं दिया। जातीय हेकड़ी की कमर तोड़ी नहीं। ज़मीने बाँटी नहीं। चल-अचल सम्पतियों पर समानता का ‘वीटो पाॅवर’ पेश किया नहीं। बस विचारों की फेरबदली में लगे व जुटे रहे। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
चुरकी की दिशा और जनेऊ की जगह बदलकर वामपंथी और दक्षिणपंथी बने ऐसे लोगों ने येन-केन-प्रकारेण मीडिया को पालतू बनाया। शैक्षणिक पाठ्यक्रमों को अपने जातीय दंभ और अहंकार के अनुकूल बनाया। सबसे अधिक बौद्धिकों ने ज्यादती की। भाषा में छल किया। तिस पर ये दावा करते हैं-क्रांति का, रामराज्य स्थापित करने का। यही वे मुख्य सूत्रधार हैं जो सवर्ण और अ-सवर्ण का मुद्दा उठाते हैं। चारों तरफ फैलाते-पटकते हैं। ये जानते हैं कि लोग समझदार और विवेकवान दिखाई दें, तो उन्हें आपसदारी के संवाद में जोड़ने की जगह उलझा दो, उनको लड़ा दो। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
मुर्गाकुल मीडिया भी इसी समिधा में खेत है। वह वंचितों की नहीं है, क्योंकि मीडिया में आये अधिसंख्य लोग आपराधिक मानसिकता के हैं। वे दिखने में जितने सुडौल हैं अन्दर से उतने ही बिगड़ैल और ख़राब नियत वाले हैं। ऐसे 'मीडिजन' झमकदार पहनावे में अपनी बात कहते और मनवाते हैं। दरअसल, ये बदनस्ली मुर्गे जनपक्षधर बांग देने की बजाय कुछ और कर रहे हैं। जागरण, जागृति, मशाल, मिसाल इत्यादि अब उनके जुमले हैं जिसे आधार बनाकर ‘औरन को सीख’ बाँच रहे हैं। पत्रकारिता खुद अपने नागरिकों को दौड़ा रही है, हदसा रही है, डरा रही है, उनके भीतर भीतर भय का घनघोर वातावरण सिरज रही है। आश्चर्य नहीं कि यह देश के होनहारों को, कर्णधारों को अवसादग्रस्त व कुंठाग्रस्त करने में अव्वल है। देश में मीडियापोसी मुर्गों की कमी नहीं है। अब मुर्गे की बलिहारी ऐसी कि वे सड़कों पर खुलेआम घूम रहे हैं। इस-विस-जिस को सरेआम-खुलेआम काटते फिर रहे हैं। हत्या, हिंसा, उगाही, दलाली, बवाल, आगजनी, दंगा, फसाद, बलात्कार इत्यादि इनके ही उपजाए सैरागाह हैं। मीडिया के ये कारामाती मुर्गे पत्रकारिता के नए मानक खोजने और मानदण्ड स्थापित करने पर तुले हैं। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
पत्रकारिता बकवादी हो रही है इसलिए वह पाठक की खरीद पर नहीं राजनीतिक प्रचार पर निर्भर है। उनके विवेक का सत्यानाश करते हुए राजनीतिक मनोरंजन परोस रही है। मनोरंजन अब हाशिए पर नहीं मुख्य पृष्ठ पर है। बिके हुए सम्पादक भाट-चारण होने की शर्त पर लगातार बकवास कर रहे हैं। उनके लिए आयातीत मुद्दे ही असल सत्य हैं। इसी गढ़े हुए सत्य का महाकुंभ लगाकर पाठकों-दर्शकों-श्रोताओं को उसमें गोता लगाने और लगाए रखने के लिए आमंत्रित कर रहे हैं। देश में गरीबी, बेरोजगारी, अपराध से मुक्ति, स्त्रियों की सुरक्षा, स्वास्थ्य की देखभाल, बुनियादी जरूरतों की पूर्ति, शिक्षा के उन्नत होते स्तर, लोगों में विकसित होता कर्तव्य-बोध, दायित्व या नैतिक आचरण सब पर चर्चा जोरदार हो रहे हैं। बहस-संवाद पुरजोर दिख रहे हैं। लेकिन ज़मीनी अथवा वास्तविक बदलाव नहीं हो रहा है। अब हर पाठ का कुपाठ हो रहा है; अंतःपाठ या अन्तर्पाठ बिल्कुल नहीं। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
मीडिया इस तरह पूरे मुल्क में फैल-पसर रही है। सरकार ने बेहतरीन सुविधाओं के साथ निजी चैनलों का सरकारीकरण कर दिया है। नामकरण से इतर इस अघोषित सरकारीकरण में बहुराष्ट्रीय कंपनियाँ बड़ी निवेश कर रही हैं। वे राम-लीला, कृष्ण-लीला, हनुमान-लीला, शंकर-लीला के प्रदर्शन-प्रस्तुति हेतु खुले दिल से चढ़ावा चढ़ा रही हैं। उनके निर्माण में बड़ी धनराशि लगा रही हैं। देश को बहुराष्ट्रीय कंपनियों ने बिना तिरंगे के आकार-प्रकार व रंग में फेरफार किए सबकुछ बदल दिया है। हमारी चेतना और विवेक को रंगीन बना दिया है। हमारा देश राम-कृष्ण की कहानी देखते हुए पोर्नोग्राफी देख रहा है। बच्चे और किशोर बदलाव के सबसे लम्बे डग भर रहे हैं। वे जिन सिसकारियों के साथ गर्लफ्रेंड-ब्वायफ्रंेड बन गलबहियाँ करते हुए घूम-फिर रहे हैं, उसमें ग़लत कुछ भी नहीं है तो यह भी सच है कि उसमें स्थायीत्व भी नहीं है। अब जिंदगी की मुख्य धुरी कहे जाने वाले परिवार को नए दौर के बहुतेरे युवाओं ने दिमाग-बाहर कर दिया है। वे संस्कार के नाम पर नैतिक पालन करने की बजाय स्वार्थसिद्धि में जुटे हुए हैं। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
अब मुर्गाकुल मीडिया में नधाए लोग ही असल जिंदगी में लेखक हैं, शिक्षक हैं, नेता हैं, नौकरशाह हैं, मंत्री-हुक्मरां हैं। ये अपने गाजे-बाजे संग देश को साहित्य की नई बात बता रहे हैं। अध्यात्म-दर्शन पर व्याख्यान दे रहे हैं। समूचे देश को भाषण पिला रहे हैं। शासन-व्यवस्था बनाए रखने की ताक़ीद दे रहे हैं। देश को गुजरे सभी सालों से बेहतर दशा-स्थिति में होने का दावा पेश कर रहे हैं। जबकि उनका देश कहीं नहीं हैं। वे बिके हुए मुर्गे हैं। देश की दलाली करते हुए अल्प समय में करोड़ों का वारा-न्यारा किए हुए लोग हैं। सभी संसाधनों पर जबरिया अपना एकाधिकार जमाए हुए लोग हैं। ये लोग दो टांग पर खड़े मुर्गे हैं जिनकी मांसल भाग पर देशवासियों की नहीं, पूँजीवादी ताकतों की गिद्ध-दृष्टि हैं। यह और बात है, ऐसे मुर्गे जिनकी गंध बदबूदार होती है और प्रजाति उछलखोर इस समय मुल्क में सबसे बड़े 'ब्रांड' बने हुए हैं। उनकी बढ़ी हुई मांग इस कारण भी है कि लोकसभा चुनाव सामने आने वाला है। ऐसे मुर्गे अपनी गरदन मरोड़े जाने से पहले तक औरों की मजा लेते रहेंगे। दूसरों के ऊपर हँसते रहेंगे। अपनी बारी तक वे चाहेंगे कि इस देश में उनके सिवा कोई नहीं बचे।</div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
निपट अनाड़ी ऐसे लोगों के लिए ‘बाबा नाम केवलम्’ की तर्ज पर बिकाऊ और बकलोल मीडिया ही सबसे मुफीद और एकमात्र चारागाह है। मुर्गाकुल मीडिया के इस युग में उनसे कुछ भी अपेक्षा रखना अपनी विवेक, साहस और आत्मबल का सत्यानाश करना है।</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-23448134050153626682018-12-17T11:28:00.004-08:002018-12-17T17:25:15.386-08:00अचंभा<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
.....<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="color: #990000;">- राजीव रंजन प्रसाद</span></div>
एक रोज अचानक<br />
सारे लोग हाथी बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग चढ़ाई करने लगे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग घोड़ा बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग सवारी करने लगे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग बैल बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग हाँकने लगे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग गदहा बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग मनमानी करने लगे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग कुत्ता बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग लात मारने लगे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग बकरी बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग मिमियाना सुनते रहे<br />
<br />
उसके बाद वाले दिन<br />
सारे लोग चूहा बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग उछल-कूद देखते रहे<br />
<br />
एक दिन फिर अचानक<br />
सारे लोग कीड़ा बना दिए गए<br />
और दूसरे लोग सबको कुचलने लगे<br />
<br />
उस रोज मैं आखिर तक रोया<br />
और मर गया!</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-5858306531308202362018-11-25T15:50:00.000-08:002018-11-25T15:53:06.404-08:00यात्रा में हिमालय, जंगली फूल और मैं<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">---------------</span></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span style="color: red;"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राजीव</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रंजन</span> </span></b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><b><span style="color: red;">प्रसाद</span></b><o:p></o:p></span></div>
<div>
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बहुत</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिनों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">था।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पढ़ने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span>-‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जंगली</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फूल</span>’<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ही</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विभाग</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्राध्यापिका</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जोराम</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यालाम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नाबाम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लिखा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आज</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हवाई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यात्रा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उसका</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साथ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जमा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">और</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एयरपोर्ट</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ही</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वादियों</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विचरने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लगा।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शब्द</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ताकत</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">त्वरा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गति</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इनके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साथ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आनंदित</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तभी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कहा</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गया</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दुनिया</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गहन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अंधकार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">था।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उन्हीं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिनों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">महाशून्य</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शब्दों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">स्फोट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हुआ।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उसके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बाद</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कंठ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आहार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मिली</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">और</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्राणियों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आवाज।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जिसके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बाद</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कहना</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सुनना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मुकम्मल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हुआ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जंगली</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फूल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पढ़ते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हुए</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लग</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">था</span>; <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जैसे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">धरती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फिर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देख</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ठीक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देख</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पा</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जैसे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">घर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खिड़की</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खोलने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">धूप</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दर्शन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दरवाजे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खोलने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आगंतुकों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मिलना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होता</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वैसे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ही</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शायद</span>; <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शायद</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वैसे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ही</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देखना</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मिलना</span>,
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जानना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">धरती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जंगली</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फूल</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बहाने।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बता</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दूँ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गुवाहाटी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वाराणसी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यात्रा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> 22 <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नवम्बर</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दीक्षांत</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">समारोह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मुझे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विद्यावारिधि</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यानी</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पीएच</span>.<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">डी</span>. <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">डिग्री</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लेनी</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यात्रा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दूरियाँ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कम</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">करने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लिए</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फ्लाइट</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सेवा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लिया</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बात</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आजकल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पैसे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कमाने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लगा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">और</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ठीक</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ठीक</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नौकरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इसलिए</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फ्लाइट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अपनी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अमीरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जायका</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नब्बे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रुपए</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चाय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पी</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैंने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गुवाहाटी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लोकप्रिय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गोपीनाथ</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बारदलोई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अन्तरराष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एयरपोर्ट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अब</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गेट</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नं</span>. 5 <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दाखिल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हो</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चुका</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इनडिगो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फ्लाइट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सेवा</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हाल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ही</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गुवाहाटी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वाराणसी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शुरू</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हुई।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यात्री</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हाउसफूल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सीटें</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खाली</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विन्डो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सीट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मुसकाराती</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हुई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एयर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होस्टेस।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नमस्कार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मुद्रा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कितना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सलीका</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इनमें।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अभिवादन</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लकर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बातचीत</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शायद</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पेशे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रोफेशनलिज़्म</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तक़ाजा</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> </div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अन्दर</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">माहौल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खुशनुमा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मेरे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ठीक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बगल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सीट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खाली</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उसके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बाद</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सीट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लड़की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बैठी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सूचना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पायलट</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">द्वारा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दी</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जाती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बाहर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span>...;
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मेरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आँखें</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शब्द</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सुनने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साथ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यान</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खिड़की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बाहर</span>-‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वाऊ</span>’
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कितना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मामूली</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शब्द</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> ‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आॅसम</span>’ <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भी।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अपने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साथ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लड़की</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पूछता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जवाब</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बताती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हाँ</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सारा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इलाका</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रेंज</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वही</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जिसके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बारे</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बचपन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कविता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">थी</span>-‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">खड़ा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>...’<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गोपाल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सिंह</span>
‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नेपाली</span>’ <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">याद</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लगे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मेरा</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कहता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देख</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">राजीव।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शब्द</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">झूठे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हैं।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फ़रेबी।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चालबाज़।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">करता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सीमा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फोन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">करूँ।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">क्या</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अकेले</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चीजों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देखना।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वह</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देखना</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पूर्ण</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">होता। खैर</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मेरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अधूरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आँख</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पूरा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">देखने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लगती</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एकबारगी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लगा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यालाम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उपन्यास</span> ‘<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जंगली</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फूल</span>’ <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जीवंत</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उठा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अहसास</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गया</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कि</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सही</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जगह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हूँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">ठीक</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लोगों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बीच।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जंगली</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">महक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दुनिया</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सारी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">महक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अच्छी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उसमें</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साहस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बेइंतहा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">परत</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बेशुमार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">स्मृतियाँ।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अब</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुणाचल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नौकरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नया</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फलक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">मिल</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गया</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है-हिमालय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का...</span></div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-67156823383799383392018-10-16T08:18:00.000-07:002018-10-16T08:18:34.871-07:00विज्ञापन : आधुनिक सन्दर्भ एवं विमर्श <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
----------------<br />
<br />
<br />
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यानी</span><span style="font-size: 12.0pt;"> ‘</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एडवरटाइजिंग</span><span style="font-size: 12.0pt;">’ </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अति-लोकप्रिय</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शब्द</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है। यह नाम अक्सर दुहराया जाता है जिसके कई उपनाम और पर्याय
हैं। कोई इसे ‘मार्केट प्रोपेगेण्डा’ मानता है जिसमें प्रायः किसी चीज के बारे में
बढ़ा-चढ़ा कर इतनी बातें की जाती हैं जिनका वास्तविक जीवन में कोई ठोस अथवा प्रामाणिक
आधार नहीं होता है, तो किसी की दृष्टि में विज्ञापन ‘चयन की सुविधा' है। अधिसंख्य विज्ञापन
प्रायः भाषा के मुलम्मे में जाहिर और प्रदर्शित किए जाते हैं। सहज निखार लाने के लिए
विज्ञापन में नाटकीयता का सन्दर्भ विशेष तौर पर डाला जाता है, जिसमें मानवसुलभ इच्छाओं,
आकांक्षाओं, सुरक्षा-बोध, मानवीय मनोवृत्तियों इत्यादि का प्रयोग प्रचुर मात्रा में
होता है। भाषा भी स्थानीयता का पुट लिए प्रयोग में लाई जाती है। रंगों, संयोजनों, संगति,
तारतम्यता, भाषिक रचनात्मकता के अतिरिक्त <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>तकनीकी
बारीकियों से भी विज्ञापन का नजदीकी रिश्ता है जो उसे लोकप्रिय बनाने के अतिरिक्त लक्षित
उपभोक्ता को अपने मोहपाश में बाँधने का काम बखूबी करती है। कई सारे विज्ञापन हमें भ्रमित
करते हैं; बेवजह की आवश्यकता को जरूरी बताकर अमुक वस्तु या सेवा को खरीद लेने के लिए
उकसाते हैं। विज्ञापन का हमारे दिलोदिमाग पर असर इतना जबर्दस्त होता है कि हम अनिच्छुक
होते हुए भी उन चीजों को खरीद लेने को बाध्य होते हैं जिनकी तत्काल हमें कोई जरूरत
नहीं हुआ करती है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
के सफेद-स्याह दोनों पक्ष गौरतलब हैं। “आज जीवन का कोई भी ऐसा कोना नहीं, जो विज्ञापनों
के प्रभाव से बचा हो। विज्ञापन हमारी इन्द्रियों से होते हुए और दिल-दिमाग पर राज़ करते
हुए हमारे चयन को प्रभावित करते हैं। इस अत्याधुनिक दौर में छोटी-बड़ी सभी वस्तुओं के
लिए विज्ञापन हमारी कोमल भावनाओं को लुभाने की हर संभव कोशिश करते हैं। ये विज्ञापन
सृजनात्मक</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: "Nirmala UI"; mso-bidi-font-family: "Nirmala UI"; mso-hansi-font-family: "Nirmala UI";">‚</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> कल्पनाशील</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: "Nirmala UI"; mso-bidi-font-family: "Nirmala UI"; mso-hansi-font-family: "Nirmala UI";">‚</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> संदेशवाहक और रचनात्मक सब तरह के होते
हैं और विज्ञापनों में जो थोड़े ही में अधिक कह देने की क्षमता होती है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> एफ.
एंगेल्स ने ‘दि इमेजेज आॅफ पाॅवर’ में बिल्कुल सही लिखा है कि, ‘‘विज्ञापन की खूबी
यह है कि वह भविष्य के सपनों को जगाता है और बार-बार पुनरावृत्ति द्वारा उन्हें सामाजिक
विश्वास में बदल देता है।‘’ भारतीय सन्दर्भों में देखें तो “यह तथ्य स्वयंसिद्ध है
कि मुक्त बाज़ार व्यवस्था में व्यवसाय और औद्योगिक क्षेत्रों का खूब विकास हुआ। सारी
दुनिया के बाज़ारों के लिए भी भारत के दरवाजे खोल दिए गए। विविध प्रकार के उत्पादों
और उनके नए-नए ब्रांडों से भारतीय बाज़ार पट गए। ऐसी स्थिति में चयन की समस्या उपभोक्ता
के लिए पैदा होती है कि वह कौन-सी वस्तुएँ खरीदें और कौन-सी छोड़ दें, इसी प्रकार उत्पादक
के सामने अपनी वस्तुओं को अधिकाधिक मात्रा में बेचकर ज्यादा से ज्यादा मुनाफा कमाने
की आकांक्षा रहती है। इन दोनों को ही किसी ऐसे माध्यम की जरूरत थी, जो उनके मध्य सेतु
का काम करे। ऐसे में विज्ञापन ने बहुत महत्त्वपूर्ण भूमिका अदा की।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन का बढ़ता
प्रभाव<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
के इस बढ़ते महत्त्व में ‘आइडा’ (AIDA) सिद्धान्त की भूमिका मुख्य है। आइडा थ्योरि में
‘ए’ का सम्बन्ध ‘Attention’ से है जिसका अर्थ है-ध्यानाकर्षण। ‘आई’ का सम्बन्ध
‘Interest’ से हैं जिसका अर्थ है-रुचि जागृत करना। इसी तरह ‘डी’ और ‘ए’ के आशय क्रमशः
‘Desire’ और ‘Action’ से है जिनका अर्थ क्रमशः इच्छा निर्माण के साथ तत्काल कार्रवाई
सुनिश्चित है। सर्वप्रथम यह समझना आवश्यक है कि विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बेचने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खरीदने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रक्रिया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शामिल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">संयुक्त</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लाभकारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपक्रम</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है। कहा तो यहाँ तक
जाता है कि विज्ञापन व्यापार की दृष्टि से बोलने वाला मानव है। यह सूचनाओं को इस तरह
प्रदान करता है कि उपभोक्ता खरीदने के सम्बन्ध में सही निर्णय ले सके। आज की तारीख़
में विज्ञापन बहुराष्ट्रीय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कंपनियों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बहुउद्देशीय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">परियोजना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुख्य</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिस्सा है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाज़ार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दख़ल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रखने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाली काॅरपोरेटी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कंपनियाँ विज्ञापन
को अपनी अकूत कमाई का मुख्य जरिया मानती हैं।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपभोक्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">व्यवहार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सुपरिचित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अधिसंख्य</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कंपनियाँ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कमाई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बड़ा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिस्सा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खर्च</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रही हैं। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एक
आँकड़े के मुताबिक जनता के समक्ष अपने उत्पाद की विशेषता एवं गुणवत्ता की कहानी बखानने
के लिए प्रति वर्ष विज्ञापन पर 15-20 ख़रब डाॅलर से भी अधिक की राशि खर्च की जा ही है।
ध्यातव्य है कि “सम्प्रेषण के सभी तरीकों में विज्ञापन की पहुँच सबसे ज्यादा है। इसका
निर्माण आजकल इतने प्रभावी और मनोवैज्ञानिक तरीके से किया जा रहा है कि ये विज्ञापन
फौरन उपभोक्ता/लक्षित ग्राहक को अपनी गिरफ़्त में ले लेते हैं। यह चंगुल मार्केटिंग
के सभी दाँव प्रयोग करना चाहता है। इस नाते विज्ञापन का सामाजिक दख़ल तेजी से बढ़ रहा
है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">व्यवसाय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सफल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उद्योग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तब्दील</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चुका</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपभोक्ताओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दिलोदिमाग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यानी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मस्तिष्क</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जबर्दस्त</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कब्ज़ा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मस्तिष्क</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अच्छे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बुरे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विचार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">करता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तो जैसे कोई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निर्णय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">देता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यद्यपि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उसके</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इच्छानुकूल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">क्रियाएँ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">घटित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">क्योंकि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मस्तिष्क</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हमारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">स्मृति</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">याद्दाश्त</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बोध</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">संज्ञान</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तर्कशीलता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निर्णय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तथा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बहुविध</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गतिविधियों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इत्यादि से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सीधा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जुड़ाव</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है। किन्तु, आजकल
मस्तिष्क पर हमारे मन का ही अंकुश ज्यादा है। बाज़ार के बीचोंबीच खड़ा हमारा उपभोक्तावादी-मन
अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पसंद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नापसंद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पहली</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्राथमिकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">देता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आज</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का सजग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ग्राहक/उपभोक्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रत्येक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वस्तु</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को फैशन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अथवा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> ‘</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ट्रेंड</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">' </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिसाब</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चुनता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह चीजों को खरीदने
को लेकर इस कदर क्रेजी है कि खरीदना उसकी पहली जरूरत है; तदुपरांत खरीदी हुई वस्तु
की उपयोगिता के बारे में विचार करता है। इन्हीं कारणों से आज विज्ञापनों के विभिन्न
प्रकार (सजावटी, वगीकृत, लोकसेवा, औद्योगिक, संस्थागत, वैवाहिक, आॅनलाइन इत्यादि) अपनी
प्रकृति (चित्ताकर्षक, सरल, वांछनीय, विशिष्ट, विश्वसनीय, सम्मोहक, छद्म, भ्रामक इत्यादि)
में बुलंद बाज़ार के मनमोहक दरवाजे बन चुके हैं। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
की बड़ी विशेषता यह है कि वह अपना प्रभाव और कीमत दोनों जानता है। इसीलिए विज्ञापन जरूरी
सूचना अथवा सेवाएँ ‘पब्लिक’ तो करता है, किन्तु शुल्क लेकर। भारी-भरकम बजट वाले विज्ञापन
बावजूद इसके लुभाते हैं, तो इस कारण कि विज्ञापन के कहन का तरीका दिलचस्प है। यही नहीं
उनकी भाव-भंगिमा और अंदाजे-बयाँ अनूठे होते हैं। वे एक झटके से अपनी और खींचते, और
दूसरे ही क्षण विमुग्ध कर डालते हैं। विज्ञापन का आकर्षक और सम्मोहक होना कई बार धोखा
देकर ग़लत सौदेबाजी कर लेने का भी अवसर प्रदान करता है। विज्ञापन में यह कशिश अथवा चमत्कार
भाषिक मुहावरे, प्रोक्ति और भाषाई वैशिष्ट्य के कारण भी अधिक प्रभावशाली यानी अपीलकारी
मालूम पड़ता है। विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दुनिया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दिनों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सचमुच बादशाहत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कहन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ढंग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निराला</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रस्तुति</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इतनी रचनात्मक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जलवा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">करतब</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">समूची</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दुनिया के सिर चढ़
बैठा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन का मनोवैज्ञानिक
दुष्प्रभाव <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यद्यपि
विज्ञापन किसी उत्पाद/सेवा के संभावित खरीददारों या उपयोगकर्ताओं को अपनी शर्तों के
अनुसार मनोइच्छित दिशा में संभावित अनुक्रिया करने हेतु प्रेरित करता है; तथापि इसकी
कार्य-प्रणाली कायिक और मानसिक दोनों धरातलों पर घटित होती है। हाल के दिनों में विज्ञापन-केन्द्रित
बहुत सारे शोध-विश्लेषण हुए हैं जिससे यह जान पाने में सफलता मिली है कि विज्ञापन अनिवार्य
रूप से अपने उपभोक्ता को प्रभावित करता है; उनके आचरण और स्वभाव में तब्दीली लाता है।
यही नहीं विज्ञापन अपने उपभोक्ताओं को सीमित अथवा विस्तृत दायरे में सोचने-समझने का
नज़रिया भी देता है। कई बार वह इरादतन अन्य उत्पादों की उपेक्षा करते हुए केवल उसी उत्पाद
को सबसे बेहतर और उपयुक्त साबित करने पर तुल जाता है जिसका वह विज्ञापन है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
हमारी उम्मीदों और जरूरतों के अनुकूलन में सार्थक भमिका निभाते हैं; लेकिन यह भी सच
है कि वह हमारे भीतर अतिरिक्त सुरक्षा-बोध, डर और भय आधारित मानसिक गुणों यानी मनोवैज्ञानिक
कारणों को भी उकसाते हैं। दरअसल, प्रायोजक-वर्ग अथवा विज्ञापन-नियोक्ता अपने हित-फायदे
के लिए व्यक्ति को भाषा में छलने, उन्हें भाषिक-मुलम्मे में अतिरंजित यथार्थ से परिचति
कराने में दक्ष होते हैं; क्योंकि ये उनकी मुनाफ़ा-संस्कृति का अनिवार्य हिस्सा हैं।
यह नकारात्मक प्रवृत्ति इन दिनों विज्ञापनों में सर्वाधिक देखने को मिल रही है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आश्चर्य
कि विज्ञापन ने संतपीठों को भी नहीं छोड़ा है। अध्यात्म अब बाज़ार-पूँजी की बारिश से
सराबोर है। कुछ ख़ास उद्योगों एवं उपक्रमों को आगे बढ़ाने की शर्त पर पूरे देश के उपभोक्ताओं
को विज्ञापन-बाज़ार का गुलाम बना दिया गया है। हैरानी नहीं कि सार्वजनिक जीवन में सादगी
और सेवा के संवाहक बने संत तक इसके क्रीतदास हो गए हैं। कई तो एक ही तीर से कई सटीक
निशाने साधने में उस्ताद हैं। मसलन-बाबा रामदेव, श्री श्री रविशंकर आदि। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">संदर्भ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रख्यात</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अमेरिकी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अर्थशास्त्री</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एडवर्ड</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चैंबरलिन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> 1933 </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाजार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सच</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उजागर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">करती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हुई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महत्वपूर्ण</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">व्याख्या</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उन्होंने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पुस्तक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> ‘</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">थियरी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आॅफ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मोनोपोलिस्टिक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कंपीटिशन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">’</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लिखा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">था</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, ”</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">युग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खत्म</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जब</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ढेरों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निर्माता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">थे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उनके</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बीच</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">घोर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रतिद्वंद्विता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">थी।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसकी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वजह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रत्येक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गुणवत्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सुधारने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सक्रिय</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">था</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ताकि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ज्यादा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ज्यादा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ग्राहकों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ओर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आकर्षित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सके।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-hansi-font-family: Mangal;">”<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Mangal;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जबकि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वास्तविकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि ‘’विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">द्वारा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बारे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जानकारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उसकी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गुणवत्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आदि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपभोक्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">या</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ग्राहक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अवगत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कराते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हुए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसके</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रेरित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खरीदे।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपभोक्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाज़ार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लाना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">फिर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बेचना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाज़ार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुख्य</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जरूरत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मानी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जाती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन के बरास्ते
बाज़ार पूँजीकरण<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आधुनिक
विचारकों ने इसे ‘पूँजी का केन्द्रीकरण’ माना है। अर्थात् तीसरी दुनिया की अर्थव्यवस्थाओं
को अन्तरराष्ट्रीय वित्तीय प्रवाहों के लिए पूर्णतया खोल दिया जाए; ताकि यहाँ की छोटी
किन्तु टिकाऊ अर्थव्यवस्था खुद ही बरबाद हो जाए या कि उनकी हालत इतनी खस्ताहाल हो जाए
कि वह स्वयं बाज़ार से बाहर चली जाएँ और उनकी जगह बड़े कारपोरेटियों अथवा बहुराष्ट्रीय
कंपनियों को अपना हाथीपाँव जमाने का मौका मिल सके। इस तरह कि अनैतिक सुविधाओं को सरकार
अपने फौरी लाभ, वोट-बैंक की दलगत राजनीति विकास का प्रोपेगेण्डा खड़ा करने के लिए लगातार
प्रोत्साहित एवं उत्प्रेरित करती है; यह जानते हुए भी कि “इसके चलते तीसरी दुनिया के
देशों की आर्थिक वृद्धि मुरझा जाएगी। विकसित पूँजीवादी केन्द्रों (मैट्रोपोलिटन) की
पूँजी के हाथों ये देश अपनी आर्थिक सम्प्रभुता खो रहे होंगे तथा अपने घरेलू प्राकृतिक
संसाधनों तथा उत्पादक परिसम्पत्तियों (ख़ासतौर पर सार्वजनिक क्षेत्रों) पर अपना नियंत्रण
गवाँ रहे होंगे।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पत्रकार
प्रियदर्शन इन चिंताओं से रू-ब-रू हैं; वे कहते हैं, ‘‘यह एक खतरनाक परिदृश्य है। मामला
सिर्फ खुदरा बाज़ार में विदेशी पूँजीनिवेश का नहीं है, उस पूरे अर्थतंत्र की नई जकड़बंदी
का है जो हमारी राजनीतिक व्यवस्थाओं से बेपरवाह जानती है कि भारत में उसका अश्वमेध
पूरा हो चुका है। वह मनचाहे फैसले करवाती है, मनचाहे तर्क गढ़वाती है और मनमाने ढंग
से अपने अधिकारों की व्याख्या करती है।…हम सब इस नए दौर में एक बेशर्म किस्म की उपभोक्तावादी
संस्कृति के आदी हो चुके हैं। बाज़ार अपनी जरूरत के हिसाब से माल बना रहा है और हमारी
जरूरत बता कर हमें बेच दे रहा है। विदेशी कंपनियाँ इसलिए भी भारत आने को तैयार हैं
कि उन्हें यह नज़र आ रहा है कि एक हड़बड़ाया हुआ भारतीय मध्यवर्ग अपने डेबिट-क्रेडिट कार्ड
लिए, अपनी चेकबुक लिए जैसे सबकुछ खरीदने पर आमादा है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> विशेषतया
विज्ञापन के क्षेत्र में, तो गलाकाट प्रतिस्पर्धा इस दौर का एक बिकाऊ ‘ट्रेंड’ बन चुका
है। इसकी दुनिया मोहक तथा बेहद आकर्षक है। वर्तमान में जनपक्षीय संचार माध्यमों द्वारा
विज्ञापन का व्यावसायिक उपयोग अंधाधुंध जारी है। वृद्ध-पूँजीवाद का वरदहस्त प्राप्त
कर चुका विज्ञापन एक स्वतन्त्र ‘पूँजी-उद्योग’ का रूप धारण कर चुका है। सिर्फ और सिर्फ
बाज़ार के समर्थन-मूल्य में खड़ी इन प्रवृत्तियों को लक्ष्य करते हुए प्रोफेसर एजाज अहमद
का एकदम सही निष्कर्ष है कि, ‘‘अरब-एशिया में जो हो रहा है वह दुनिया की ताकतवर शक्तियों
के साम्राज्यवादी विस्तारवाद की ही अभिव्यक्ति है। पूँजी के इस नृशंय रूप् को अअरब
और एशिया ही नहीं, लैटिन अमरीकी देशों में भी देखा जा सकता है। इसके हमलों का शिकार
यूरोप और अमरीका की जनता भी हुई है और हो रही है जबकि पूँजीवाद ने वहीं अपना ठिकाना
बनाया हुआ है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह
जानना उपयुक्त होगा कि “आज ज्ञान-विज्ञान की हर शाखा में भूमंडलीकरण की प्रक्रिया का
अध्ययन किया जा रहा है। वर्तमान में शायद ही कोई क्षेत्र हो, जो इससे प्रभावित न हुआ
हो, अतएव इस प्रक्रिया को समझना भी अत्यंत आवश्यक है। दरअसल भूमण्डलीकरण की प्रक्रिया
ने 'ट्रिकल डाउन थ्योरी’ की तर्ज़ पर अंतिम व्यक्ति तक को प्रभावित किया है, जिसके अच्छे
और बुरे दोनों पक्ष हैं। भारत के सन्दर्भ में १९९१ से उदारीकरण के जरिये इस प्रक्रिया
के लक्षण देखे और अनुभव किये जाने लगे। लिहाज़ा पिछले पच्चीस वर्षों में आम जन-जीवन
कई अर्थों में बदल चुका है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन द्वारा संगत-असंगत
छवि-निर्माण<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
बाज़ार की माँग और आपूर्ति सेवा-सिद्धान्त के विपरीत जनकल्याणकारी यानी जनहित में जारी
होने वाली सूचनाओं, जानकारियों, सुझावों, सेवाओं इत्यादि का भी प्रचुर मात्रा में ज्ञापन
करता है। इस कारण विज्ञापन की एकरेखीय आलोचना सुसंगत या उपयुक्त नहीं है। आज के घोर
बाज़ारवादी युग में विज्ञापन को लेकर गहन विमर्श और चिंतन-मनन की आवश्यकता है ताकि विज्ञापन
अपनी व्युत्पतिजन्य शब्दार्थ का समुचित निवर्हन कर सके जिसका अभिप्राय है-‘विशिष्ट
सूचना का माध्यम-विशेष द्वारा संक्षिप्त एवं सारगर्भित प्रकटीकरण’। स्थूल-सूक्ष्म रूप
में विज्ञापन की कार्यविधि और उसकी अनुषंगी क्रियाएँ पूर्णतया पूर्व-नियोजित तथा नियोक्ता-निर्देशित
होती हैं। दूसरे शब्दों में, “विज्ञापन एक शब्द, चित्र, पत्रिका, रेडियो, टेलीविज़न,
अख़बार अथवा मानव-व्यवहार का मनोवैज्ञानिक अनुसन्धान मात्र नहीं है; बल्कि विज्ञापन
सम्प्रेषण का एक ऐसा शक्तिशाली माध्यम है, जिसका प्रयोग अन्य व्यक्तियों द्वारा कार्य
कराने के उद्देश्य से किया जाता है। यदि आप समाज के बहुत बड़े वर्ग से कुछ करवाना चाहते
हैं, तो विज्ञापन व्यक्तियों को निरन्तर अपने उद्देश्यों के अनुरूप मनाने की एक कला
है।“ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस
उत्तर शती में विज्ञापन एक तरह से बिक्री हेतु माहौल बनाने में मदद करता है; बाज़ार
में वस्तु अथवा सेवा की माँग में बढ़ोतरी करने के लिए उपभोक्ताओं को सीधे उत्प्रेरित
करता है; विज्ञापित वस्तु या प्रस्तावित सेवा की विशेषताओं को बताता है; उसकी उपलब्धता
सम्बन्धी सूचना देता है; उपभोक्ता तथा उत्पाद-निर्माता दोनों के पक्ष में संयुक्त लाभ
सृजित करने का दायित्व निभाता है आदि-आदि। तभी तो, आज विज्ञापन आधुनिक दौर का एक मुख्य
प्रकार्य बन गया है। इंटरनेट-क्रांति और वेब-दुनिया ने तो पारम्परिक माध्यमों (प्रिंट,
इलेक्ट्राॅनिक, श्रव्य, चित्रित इत्यादि) से इतर विज्ञापन को और भी लोकप्रिय एवं महत्त्वपूर्ण
बना दिया है। आॅनलाइन शाॅपिंग विज्ञापन का ऐसा ही एक उत्कृष्ट नमूना है जो अपने शो-केश
में रखी वस्तुओं को दृश्य-पठ्य-श्रव्य बनाकर प्रकट करता है; ताकि आॅनलाइन उपभोक्ता
किसी वस्तु विशेष की सारी खूबियों एवं उनकी बारीकियों से पूर्णतया अवगत हो सके। सामान्यतया
विज्ञापन का लक्ष्य उपभोक्ताओं तक उस अर्थपूर्ण एवं सार्थक अभिव्यक्ति को पहुँचाना
होता है जिससे किसी उत्पाद अथवा सेवा-विशेष की क्रमशः खरीद-योग्य या जानकारी-योग्य
छवि निर्मित होती है। यह और बात है, विज्ञापन द्वारा छुपे तौर पर जोड़-तोड़ तथा शह-मात
का खेल खुलकर खेला जाता है। सरकारी-तंत्र द्वारा प्रायोजित होने के कारण अब विज्ञापन
की प्रकृति बदल गई है। अब श्वेत-श्याम प्रकाशित समाचार-पत्रों के विचारों तक में विज्ञापन
घुस गया है जिनको ‘एडवोटोरियल’ कहा जा रहा है। इसी परम्परा की ईजाद है-‘पेडेड न्यूज़’,
जिसमें विचार-मूल्य की बोली लगती है और उसे समाचार की बिकाऊ-शैली में सम्पादकीय सहमति
से प्रकाशित अथवा प्रसारित कर दिया जाता है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नतीजतन,
अब सम्पादक की कलम में वह पानी और धार नहीं बची है जिसे कभी अक़बर इलाहाबादी ने आग दी
थी-‘खींचो न कमान और न तलवार निकालो, जब तोप मुकाबिल हो तो अख़बार निकालो’। दरअसल, विज्ञापनी
भाषा ने समाचारों एवं सम्पादकीय दृष्टिकोण का सर्वाधिक नुकसान किया है। अब समाचार पढ़
चुकने के बाद आखि़र में हम यह जान पाते हैं कि यह कोई विज्ञापन है। इसी तरह टेलीविज़न
या अन्य संचार माध्यमों द्वारा विज्ञापनी तरीके से किसी व्यक्ति-विशेष की महानता का
गुणगान किया जाता है या फिर बड़े ही महीन ढंग से किसी व्यक्ति-विशेष की सामाजिक प्रतिष्ठा
और उसकी सार्वजनिक छवि को इरादतन धूमिल किया जाता है। यह सब बड़ी ही बारीकी से प्रायः
भाषा और तकनीकी-दक्षता की ओट में किया जाता है। इस तरह के छद्म विज्ञापनों को आप ‘सरोगेट’
कह सकते हैं जिनका प्रचलन इन दिनों तेजी से बढ़ा है। इसी तरह विज्ञापनों ने भाषिक विरूपणों
को बढ़ावा दिया है, जिसमें अनाप-शनाप कही जा रही बातों का कुल जमा निष्कर्ष है-‘झूठ
बाँचो, झूठ फैलाओ’। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापनों में स्त्री-छवि
का विरूपण<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन
ने स्त्री-छवि को भी एक ‘जिंस’ अथवा ‘कमोडिटी’ में बदल दिया है। वास्तव में विज्ञापन
ने नारी-मन की अचेतन-जिजीविषा यानी प्रदर्शनप्रियता की मनोवृत्ति को उसी के देह के
इर्द-गिर्द बने कृत्रिम मोहपाश में जकड़ लिया है। आज विज्ञापनों ने नारी-अस्मिता, योग्यता
और क्षमता को पण्यीकरण के ढाँचे में बंदी बना लिया है जबकि “पश्चिम</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हुए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सर्वेक्षणों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">साबित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चुका</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सामान्य</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दृश्यों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपभोक्ताओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बीच</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बेहतर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तालमेल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">स्थापित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">करते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैं।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दुनिया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बड़े</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मनोवैज्ञानिक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विशेषज्ञों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ब्रैंड</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बुशमन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अध्ययन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पाया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">टेलीविजन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिंसक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कामुकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भरे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रदर्शन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कोई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बेहतर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रचार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पाता।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अगर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खूनखराबे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दृश्य</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दर्शकों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नाम</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">याद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रहता।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हाल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यौन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रदर्शन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापनों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पाया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> युवा
पत्रकार हिमांशु शेखर की टिप्पणी एकदम सही है कि “मौजूदा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दौर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महिलाओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बढ़ते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">काफी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चिंता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जताई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आज</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महिलाओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जरिए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कामुक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पुट</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">डालना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आम</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बात</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शायद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कोई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ऐसा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दिखता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जिसमें</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रदर्शन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रूप</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">देह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हो।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निर्माताओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लिए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बात</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कोई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">खास</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मायने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रखती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वस्तु</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महिलाओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">या</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ऐसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जिनमें</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">महिलाओं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कोई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आवश्यकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाजार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आधारित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अर्थव्यवस्था</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ही</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">असर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नारी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">काया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बिकने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाले</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उत्पाद</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">परिवर्तित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दिया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसके</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सहारे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पूँजी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उगाहने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भरसक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रयास</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">किया</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जाता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापनों में राजनीतिक
व्यक्ति-विशेष<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भारत
में चुनावी अवसरों पर विज्ञापनों की बाढ़ आना आमबात है। हर राजनेता अपनी छवि को चमकाने
अथवा स्वयं को एक ‘ब्रांड’ के रूप में पेश करने हेतु विज्ञापन को ही अपना सबसे जानदार
विकल्प मानता है। नतीजतन, चुनावी सरगर्मी में विज्ञापनों की खेप मीडिया के सभी प्रारूपों
में पूरे जोर-शोर से देखने को मिलती है क्योंकि उनकी दृष्टि में एक बात साफ है कि-‘जो
दिखेगा, वही बिकेगा’। राजनीति के पुराने मूल्य, साख और परम्परा तेजी से विलुप्त हो
रही हैं। नैतिकता और ईमानदारी बेजान पड़ गई हैं। भारत जैसे सांस्कृतिक रूप से ‘डीप रूटेड’
राष्ट्र में भी ‘इमेज बिल्डिंग’ का साधन या विकल्प विज्ञापनी प्रचार-प्रसार, प्रक्षेपण-प्रतिरूपण
में ही है। ‘’विज्ञापनों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">माध्यम</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">छवि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">निर्मिति</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सबसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बड़ी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सहूलियत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जरूरत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अनुरूप</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बदले</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसमें</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कुछ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जोड़े</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">घटाए</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नयी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">छवि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पुनःस्थापित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।...मौजूदा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चुनाव</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजनीतिक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापनों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अनिवार्यता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">संदर्भ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैक्</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कैबी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मानना</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुझे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बात</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हैरानी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">होती</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जो</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इंसान</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पक्ष</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जोरदार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">,</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">किसी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">देश</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">को</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कैसे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नियंत्रित</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मैक्</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कैबी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मान्यता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">स्पष्ट</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चुनाव</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अब</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सिर्फ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जनसम्पर्क</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">,</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुद्दे</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजनीति</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आधार</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लड़े</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">औऱ</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जीते</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकते।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">छवियों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">की</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लड़ाई</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजनीतिक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विज्ञापनों</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रयोग</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अब</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नैतिकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">के</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सवाल</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">और</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बहस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बाहर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">व्यावहारिक</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दृष्टिकोण</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">का</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मामला</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बनता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रहा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सारा</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जोर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बात</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">पर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कौन</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कितने</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बेहतर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तरीके</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">से</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अपनी</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">छवि</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रस्तुत</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कर</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सकता</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है। ‘’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> यह
तो पूँजीगत गुलामी है जिसमें शरीर हम अपना जोत रहे होते हैं, पर हमारे श्रमबल का दोहन
कोई और कर रहा होता है। आगामी चुनाव में विज्ञापन की बलि चढ़ने से बेहतर है कि राजनीतिज्ञ
अपने पुरुषार्थ के बूते अपनी लड़ाई लड़े, न कि विज्ञापन के भरोसे; पर हालिया परिदृश्य
में ऐसा घटित होता नहीं दिखाई देता।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अतः
आधुनिक चलन, लोकप्रियता एवं बेजोड़ प्रभावशीलता के बावजूद विज्ञापन का अंध-समर्थन प्रत्येक
दृष्टि से ग़लत है। हमें यह समझना ही होगा कि, ‘‘निजी लाभ के लिए समाज की संवेदना और
भावनाओं को आहत करना सही नहीं है। इससे समाज में तरह-तरह की कुंठा, अवसाद और तनाव उत्पन्न
होते हैं जिससे राष्ट्रीय मानव-संसाधन का उपयोग या कि उनकी क्षमता-शक्ति-ऊर्जा का प्रदर्शन
उपयुक्त तरीके से नहीं हो पाता है।…सामाजिक सन्दर्भों में विज्ञापन से मर्यादित आचरण
की अपेक्षा की जाती है। यह माना जाता है कि वह समाज में सुविचारों, सुशीलता का नैसर्गिक
प्रोत्साहन करेंगे।‘’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> विशेषतौर
से मानवीय शुचिता को कायम रखना अत्यावश्यक है; अन्यथा बाज़ार की चंगुल में फँस अपने
लोकतंत्र को विज्ञापनी अखाड़े में तब्दील कर देना अपनी ही हाथों अपनी सम्प्रभुता पर
चोट करना है। <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: center; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">--------------
<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">डॉ.<b><span lang="HI"> </span></b></span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अवधेश नारायण मिश्र<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रोफेसर,
हिन्दी विभाग<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">काशी
हिन्दू विश्वविद्यालय<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वाराणसी-221
005<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मो.
9415991344<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ई.
मेल : </span><a href="mailto:anmbhu@gmail.com"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">anmbhu@gmail.com</span></a><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">एवं<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">डॉ.</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजीव</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रंजन</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रसाद</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सहायक</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रोफेसर</span><span style="font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिन्दी</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विभाग</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजीव</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गाँधी</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विश्वविद्यालय</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रोनो</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिल्स</span><span style="font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दोईमुख</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अरुणाचल</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रदेश</span><span style="font-size: 12.0pt;">-791112<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मो</span><span style="font-size: 12.0pt;">. : 9436848281<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ई</span><span style="font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मेल</span><span style="font-size: 12.0pt;"> : </span><a href="mailto:rrprgu@gmail.com"><span style="font-size: 12.0pt;">rrprgu@gmail.com</span></a><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="mso-element: footnote-list;">
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">
http://www.apnimaati.com/2017/03/blog-post_60.html<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">आर्य</span>, (</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">डाॅ</span>.)
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">साधना</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">विज्ञापन</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">और</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">उपभोक्तावाद’</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">भाषा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">मई</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जून</span>,
2018; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पृ</span>.
101<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[3]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> www.abwaibhindi.wordpress.com<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[4]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman","serif";">http://www.bhartiyapaksha.com</span><o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-size: 9.0pt; mso-bidi-font-size: 10.0pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">डाॅ. कौशल्या</span>; ‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हिंदी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">विज्ञापन</span>:
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">भाषिक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">और</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">शैलीगत</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">अध्ययन</span>’;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">अमन</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रकाशन</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कानपुर</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्ृ</span>.
09<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[6]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पटनायक</span>, </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रभात</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">साम्राज्यवाद</span>:
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">नया</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">और</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पुराना’</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लोक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रकाशन</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">गृह</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिल्ली</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">संस्करण</span>:
2006<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[7]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रियदर्शन</span>; ‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">माल</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">के</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">आगे</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">बेमानी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">सवाल</span>’;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">तहलका</span>;
31 </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2012; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पृ</span>.
16<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[8]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">शुक्रवार</span>; 02 </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2011; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पृ</span>.
54<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[9]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">
http://www.apnimaati.com/2017/03/blog-post_19.html<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[10]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; mso-font-kerning: 18.0pt;">http://www.bhartiyapaksha.com</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[11]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman","serif";">http://www.bhartiyapaksha.com</span><o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[12]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> http://jnanpith.net/<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8%20%20%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%20%E0%A4%8F%E0%A4%B5%E0%A4%82%20%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6_final%20for%20JAN%20MEDIA.docx#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[13]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><a href="http://www.abwaibhindi.wordpress.com/"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;">www.abwaibhindi.wordpress.com</b></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> <o:p></o:p></b></div>
</div>
</div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-88315456872981807502018-10-06T17:53:00.003-07:002018-10-06T17:53:58.045-07:00‘जा सकता, तो जरूर जाता’ पर काश! और लिखा जाता<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div align="center" class="MsoListParagraph" style="mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: center; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: Wingdings; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Wingdings; mso-bidi-font-size: 13.5pt; mso-fareast-font-family: Wingdings;"><span style="mso-list: Ignore;">@<span style="font: 7.0pt "Times New Roman";"> </span></span></span><!--[endif]--><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">राजीव</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">रंजन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">प्रसाद</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">कविता</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">-</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">संग्रह</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>: ‘</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जा सकता, तो ज़रूर जाता’</span></b><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">लेखक</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 2;"> </span>:
</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिनकर कुमार</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">प्रकाशन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>:
</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">बोधि</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">प्रकाशन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">; </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">सी</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">-46; </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">सुदर्शनपुरा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">इंडस्ट्रियल</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">एरिया</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">एक्सटेंशन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">; <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="margin-left: .5in; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">नाला</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">रोड</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">, 22 </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">गोदाम</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">, </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">जयपुर</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">-302006<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">प्रथम</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">संस्करण</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"> <span style="mso-tab-count: 1;"> </span>: 2018<o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">मूल्य</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 2;"> </span>:
120 </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">रुपए</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify;">
<span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">---------------------------------------------------------------------
<o:p></o:p></span></div>
<br /><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi4W7NbvcHPbnXlrVQfT6kCBsxH5IlFbeM1qyGqMMzwXtDMe_eWGeUOVTbf-ld6yqzmWnMArf92o5csq_apcsTk-6vmbrKowlVZnNEr85hyZV_D-gKpLewwxq5pNPClPD0q7SrBmioXrhE/s1600/20181004_004138.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1600" data-original-width="1040" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi4W7NbvcHPbnXlrVQfT6kCBsxH5IlFbeM1qyGqMMzwXtDMe_eWGeUOVTbf-ld6yqzmWnMArf92o5csq_apcsTk-6vmbrKowlVZnNEr85hyZV_D-gKpLewwxq5pNPClPD0q7SrBmioXrhE/s320/20181004_004138.jpg" width="208" /></a></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="text-align: center;">
<span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">---------------------------------------------------------------------
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पेशे से पत्रकार, कवि एवं लेखक दिनकर
कुमार पूर्वोत्तर का चर्चित नाम है। वह इन दिनों गुवाहाटी में रहते हैं। उनका लेखकीय
संसार कितना समृद्ध है इसका अंदाजा इस बात से ही हो जाता है कि यह उनका नवाँ कविता
संग्रह है। इसके अतिरिक्त उन्होंने दो उपन्यास व जीवनियाँ लिखी है और असमिया भाषा के
तकरीबन पचपन पुस्तकों का अनुवाद किया है। यूँ तो हरेक ‘जैनुइन’ कवि के लहू का रंग हम-सबकी
तरह लाल होता है; किन्तु उसका पसीना लाल होता है, यह सुनकर सहज विश्वास नहीं होगा।
यह यक़ीन कर पाना प्रायः मुश्किल होता है कि ज़मीन की आँच में पकता कवि बुरी तरह घवाहिल
व जख़्मी होता है। जबकि यही सच है। वह हजारों बार टूटता और तोड़ा जाता है। जनज्वार की
भाषा में बोलता-लिखता कवि अधिसंख्य बार खुद ही अपना मरहम-पट्टी करता चलता है-‘चरैवति-चरैवति’
का उलगुलान करते हुए। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘जा सकता, तो ज़रूर जाता’ कविता-संग्रह
में दिनकर कुमार की कविताएँ पढ़ते हुए तो यही लगता है जब वे कहते हैं-<b>‘अपनी शामों को गिरवी रखकर/मैं खरीदता रहा रोटी/एक
कोमल सपने को सीने में सहेजता रहा/साल-दर-साल/एक दिन मेरी पसंद की सुबह ज़रूर आएगी’।
</b>आज की भागदौड़ वाली और आपाधापी भरी इस दुनिया में बेहतर की टोह-तलाश दुनियादारी
निभाते सारे लोग किया-करते हैं। पर जितना सहना एक कवि-हृदय को होता है, वह बात ही कुछ
और है। दिनकर कुमार इसी कविता में आगे कहते हैं-<b>‘नहीं चाहते हुए भी मैं शीश झुकाता रहा/अन्याय तंत्र की चौखट पर/काजल की कोठरी
में पसीने बहाता रहा/मुद्रित अक्षरों के साथ कुछ लोग/जब खेल रहे थे झूठ और सच का खेल/मैं
अंदर ही अंदर/किसी घायल परिंदे की तरह/छटपटाता रहा’।</b> अपनी इच्छाओं-आकांक्षाओं को
तिलाजंलि देते हुए जनराग गा रहा कवि इस सचाई से पूरी तरह वाकिफ़ होता है कि-<b>‘अगर शामों को गिरवी नहीं रखा होता/तो मैं भी
शहर के नए-पुराने कवियों के साथ/पान-बाज़ार के काफी हाउस में ठहाके लगा रहा होता/रवीन्द्र
भवन में डूबकर कोई नाटक देख रहा होता/शुक्रेश्वर घाट पर बैठकर सूर्यास्त का मंजर देख
रहा होता’</b>। पर नियति ने जैसा उसे गढ़ा है या कि उसके व्यक्तित्व को बना दिया है;
उसके लिए आराम बिल्कुल हराम है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिनकर कुमार का दर्द इंसानी तौर पर
उस वक़्त और गाढ़ा हो जाता है, जब वे कहते हैं-<b>‘मैं कल्पना करता रहा कि मेरी धूसर खिड़की के बाहर/किस तरह नज़र आता होगा सूर्यास्त
का दृश्य/किस तरह ब्रह्मपुत्र की धारा लाल हो गई होगी/किस तरह चिड़ियों का झुंड बसेरों
की तरफ/लौट रहा होगा/किस तरह मेरी गैर-हाज़िरी में मेरे बच्चे/बड़े हो रहे होंगे</b></span><b>‘</b><b><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">। </span></b><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दुःखद यह कि अपने ही बनाये यातना-शिविर
में कवि अन्धेरे से घिरा है। कवि को निपट अकेले में विषाद भरे अन्धेरे का गीत गाना
पसंद है। उसका आत्मकथन पीड़ादायक है। उसकी प्रतिरोधी स्वीकारोक्ति में चेतना की कराह
है-<b>‘अगर मैं तुम्हारी तालियों का तलबगार होता/तो
तुम्हारे सामने अपना दामन फैलाता/विदूषक की तरह तुम्हें गुदगुदाने की कोशिश करता/अपनी
ही पीठ पर चाबुक बरसाकर/तुम्हें दिल बहलाने का अवसर देता/ अगर मैं तुम्हारी तालियों
का तलबगार होता।‘ <o:p></o:p></b></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">यह कविता संग्रह इसी वर्ष छपकर आई है।
बोधि प्रकाशन ने पेपरबैक में इसे प्रतीकात्मक आवरण संग प्रकाशित किया है। दाम पाठकों
के जेब पर बोझ की तरह नहीं पड़ने वाला, क्योंकि इसकी कीमत अधिक नहीं है। यह और बात है
कि दाम का बहाना बनाकर कुछ भी नहीं पढ़ने के आदि लोग इस काव्य-संग्रह को भी न पढ़े या
कि इसकी चर्चा करना जरूरी न समझें। हाँ, इतना अवश्य है कि पाठक जब पढ़ेंगे, तो उनकी
अनुभूतियाँ द्रोह कर उठेंगी। कवि का कहा उनके अंतर्मन को झिंझोड़ता मालूम देगा। हर एक
कविता में सच का उठान जबर्दस्त है, तो कहनकला में अभिव्यंजना की साहित्यिक आडम्बर कम
अभिधात्मक प्रस्तुति अधिक मालूम देती है। इस काव्य-संग्रह की ‘टाइटल’ कविता में यह
बात सोलह आना सच मालूम पड़ती है-<b>‘जा सकता तो
ज़रूर जाता/खुद ही देखकर आ जाता/सूखे हुए पत्तों पर लड़खड़ाकर चल रहे अतीत को/उत्सव के
शोर-शराबे के बीच भी ठंडे पड़े चूल्हों को/सुराही उठाकर किसी प्यासे होंठ को तृप्त कर
देता/दोतारे पर बजाता उम्मीद का राग/घुटनों के बल झुकी हुई आकृतियों को/बता देता स्वतन्त्रता
की परिभाषा’। </b>कवि की व्याकुल आत्मा जाने के लिए उद्धत होना चाहती हैं बार-बार,
पर स्थितियाँ-परिस्थितियाँ जाने के माकुल नहीं हैं। लेकिन उसकी भीतरी तड़प और बेचैनियों
में जाने की चाह और न जा पाने की मजबूरियाँ जो अंतर्द्वंद्व उभारती हैं उनके बीच खड़ा
कवि यह कहना नहीं भूलता कि-<b>‘जा सकता तो ज़रूर
जाता/खुद ही देखकर आ जाता/और कितनी देर में बदलेगा मौसम/और कितनी यातना के बाद/विद्रोह
करेंगे मेरी मिट्टी के लोग/और कितने आदेशों-अध्यादेशों की मार खाकर/सुलग उठेगी प्रतिरोध
की आग’।<o:p></o:p></b></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कवि</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">वर्तमान</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जीता</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लेकिन</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">उसकी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कविताएँ</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">सिर्फ</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">वर्तमानजीवी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">होती</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हों</span>; <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">ऐसी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">बात</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">नहीं</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">वह</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">अतीत</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">से</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लेकर</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">संभावित</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">आगत</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">तक</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">की</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">मुआयना</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कर</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">रहा</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">होता</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है। वह अपने पुरखों-पूर्वजों की</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">गूँज</span>-<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">अनुगूँज सुनने-गुनने का प्रयास करता
हुआ दिखता है। कवि कहता है<b>-‘सम्मोहित होकर
निहारता हूँ खेतों को/पगडंडियों पोखरों अमराइयों को/पाठशाला की कच्ची सड़क को/अपने बचपन
को दौड़ते हुए/उछलते हुए खेलते हुए शोर मचाते हुए/देखता हूँ’</b>। यहाँ द्रष्टा भाव
से निहारता कवि महज़ तमाशबीन नहीं है। वह दूरियों-भेदों के बीच इंसानी नस्ल को पहचानता
है। वह जानता है कि कई सारे लोग तमाम भिन्नताओं के बावजूद समान रूप से प्रताड़ित और
बहिष्कृत किए हुए हैं। बकौल कवि-<b>‘मैं तुम्हारी
नस्ल का नहीं हूँ/जबकि तुम भी जानते हो/हमारी धमनियों में बहने वाले लहू का रंग लाल
ही है/हमारे आँसू हमारी मुस्कान/हमारे सपने हमारे संघर्ष एक जैसे ही हैं।‘</b> लोक-मर्म
से जुड़ा-गुँथा कवि लोक की संवेदना से सुपरिचित होता है; इसलिए उसकी ‘नोटिस’ में लोकगीतों
का महत्त्व अन्यतम है। दिनकर कुमार ‘गीत उनकीकमजोरी थी’ शीर्षक कविता में कहते हैं-<b>‘ये गीत ही थे जिनके सहारे/उन्होंने खुद को बचाए
रखा था/प्रतिकूल मौसम में भी/उनके हृदय में आशा का संचार हुआ था/विपदाओं से जूझते रहने
की/शक्ति मिल गई थी/...गीत उनकी कमजोरी थी/मौके-बेमौके जाते थे गीत के करीब/गीतों ने
ही उन्हें बचाया था पशुता से/तुच्छ कमजोरियों से मशीनी सभ्यता से/विपरीत परिस्थितियों
में भी/बची रही थी उनकी मनुष्यता’।</b> भौतिक सुख-साधनों के रसरंजन को ललचाए निगाहों
से देखने वालों की कमी नहीं है। आज अधिसंख्य जन भेड़चाल को ही सच्ची लकीर मान बैठे हैं।
जबकि ऐसे लोग ‘समाज’ का रूप-वेष धारण किए हुए बहुरुपिए हैं जो पेशगी के तौर पर मिली
रकम के एवज में जघन्य और नृशंस हत्याएँ तक करने से नहीं चुकते हैं-<b>‘झूठ और साजिश की बुनियाद पर/खड़े जिस ढाँचे को/समाज
कहकर पुकारा जाता है/वह सुकरात को जहर पिलाता है/ईसा को सूली पर लटकाता है’। </b>यह
और बात है, सच के सार्गिद झुकते नहीं हैं, घुटने नहीं टेकते हैं-<b>‘इसके बावजूद/जो लीक को तोड़कर चलते हैं/धारा के
विरुद्ध अपनी कश्ती आगे बढ़ाते हैं/वे परवाह नहीं करते दुनिया की/प्रतिकूल मौसम से टकराते-टकराते/फौलादी
बना लेते हैं अपने इरादे को/एक न एक दिन दुनिया को झुकाते हैं’।</b><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दुनिया की बेदिली भी अजीब है, अटल निश्चय
वाले ऐसे लोगों को अपनों तक से उपेक्षा का शिकार होना पड़ता है। बेरुखी तब और सालती
है जब वह हमनवां उसकी बेहद ख़ासमख़ास हो, संगिनी हो। कवि की बारीक निगाह की पकड़ में
ये बातें साफतौर पर आ जाती हैं, पर इसे भी वह बड़े लाड़-दुलार से कविता में साधता है-<b>‘मैंने कभी तुम्हारी सराहना की अपेक्षा नहीं की/मैं
तो केवल इतना चाहता था/जब निराशा के अंधेरे से घिर जाऊँ/जब जीवन की चुनौतियों से टकराता
रहूँ/कोई हौले से कंधे पर रख दे हाथ और कहे/कि
मैं तुम्हारे साथ हूँ’।</b> दरअसल, आज सबसे तेज मार मनुष्यता की भाखा, बोली, विचार
व संवेदना पर है। समीक्ष्य काव्य-संग्रह का कवि अपनेआप से भी कई सारे सवाल करता दिखता
है। वह स्वयं से पूछ रहा होता है-<b>‘क्या मैं
इस रफ्तार से बदल नहीं पाया हूँ/जिस रफ्तार से मेरा शहर/जंगल में तब्दील हो गया है/या
मैं रेगिस्तान में जल की तलाश करने की तरह/दुनियादारी के इस दौर में/मानवीय संवेदना
की तलाश कर रहा हूँ’।</b> कवि का सजीला मन आवाजों की संगत में अपने को बचाने का उपक्रम
करता है, तो उसकी स्वीकारोक्ति बेहद मासूम मालूम देती है-<b>‘दिनचर्या की कैद में/जब भी मेरा दम घुटने लगता है/गीत की कुछ मधुर पंक्तियाँ/बचा
लेती हैं मुझे/कविता मेरे कंधे पर रखती है हाथ/मुझे आश्वस्त कर देती है/...मैं उस आबादी
का हिस्सा बनने से/इनकार कर देता हूँ/जो मोबाइल टीवी इंटरनेट की रंगीन दुनिया में/डुबकी
लगाती हुई/आत्मकेन्द्रित भीड़ बनकर जी रही है’।</b> दिनकर का व्यथित कवि-मन दुनिया के
चालू रवायतों को मनुष्य-विरोधी संजाल मानता है; जहाँ-<b>‘दुनियादारी का शहर एक अंधा कुआँ है/जिसमें चीखने पर सिर्फ/प्रतिध्वनि सुनाई
देती है’।<o:p></o:p></b></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">समाज की उन्नायिका साहित्य इन दिनों
बाज़ारवादी शक्तियों के चंगुल में है। अब भावनाओं, संवेगों व संवेदनाओं की जगह मुद्रा
की ‘मार्केट वैल्यू’ कहीं ज्यादा है। इंसानी जज़्बातों की अवहेलना कर रहा मनुष्य बदल
ही नहीं रहा है; बल्कि कवि का तो यह भी मानना है कि-<b>‘बाज़ार ने हमें मनुष्य से रूपांतरित कर दिया है/उपभोक्ता के रूप में/लोक-उत्सव
को अपने कंघे पर उठाकर/बाज़ार हमारे घरों के अंदर घुस गया है/वह हमें बताने लगा है/किस
तरह हम अपनी ज़िंदगी को बदल सकते हैं/किन उत्पादों को खरीदकर/हम अपने जीवन को सफल बना
सकते हैं।‘</b> उपभोक्तावादी संस्कृति ने आमजन के अनुभव-कोठार एवं उनके ठेठ बोली-वाणी
पर धावा बोल दिया है। साहित्य की स्थिति ख़स्ताहाल है। वहाँ भी शब्द अपना अर्थमूल्य
खो चुके हैं, तो उनके भीतर दैहिक ऐश्वर्य और कामनाओं की अर्थछवियाँ पसरने लगी हैं।
आधुनिक कुचालों ने मौकापरस्त एवं अवसरवादियों की फौज खड़ा कर दी है। लोक-चेतना का संवाहक
साहित्य ऐसे स्वार्थलोलुप लोगों से लपटाया है जिनमें रचनात्मक प्रतिभा के नाम पर देहाकर्षण
और स्त्रियोचित्त लटके-झटके ख़ूब हैं। दिनकर कुमार की कविता ‘आइटम नम्बर’ की पंक्तियाँ
देखिए-<b>‘वह किसी हुनरमंद शिकारी की तरह/साहित्य
की सत्ता के सोपानों पर बैठे/कुंठित बीमार मर्दों को/कनखियों से दे देखती है वासना
की मुस्कान के साथ/पलक झपकते ही वह महफिल को लूट लेती है’।</b> यह भी देखना होगा कि
ऐसी महफिलें जहाँ साहित्य का स्वर कहकहे का होता है; वहाँ आमजन से जुड़ी बातें सिरे
से गायब होती हैं। जनपक्षधरता और जनसरोकार की बातें गुम होती हैं। यह जो चर्चित अड्डा
है वह साहित्य के मुलम्मे में अभिजातों का ऐशगाह है। कवि को ऐसी जगहों से घिन आती है,
उसकी सांसे उखड़ने लगती है। अभिजातों की इस दुनिया के बारे में कवि दिनकर जो कहते हैं
वह अत्यंत गौरतलब है-<b>‘स्वार्थ का परिधान पहनकर
यह वर्ग/किस तरह उपभोग करता है/निर्ममता के साथ सारे संसाधनों का/कैसी अजीब मुद्रा
में अकड़ी रहती है इस/वर्ग की गरदन/कितनी अश्लील होती हैं/इस वर्ग की भंगिमाएँ/ऐसे अभिजातों
की दुनिया में/कदम रखते ही दम घुटने लगता है/यंत्रमानवों के हुजूम से फौरन/बाहर निकल
जाने का जी चाहता है।‘</b><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">यह बाहर निकलना यथार्थ से पलायन नहीं
है। दरअसल, ऐसी पीड़ित आत्माएँ और विकल चेहरे ही प्रतिरोध का इन्द्रधनुष रचते हैं। विरोध
का जुलूस-मार्च निकालते हैं। ऐसे लोग मौन होकर भी खामोंशियों के सहारे नवप्रभात का
इतिहास रचते हैं। क्योंकि वे जानते हैं कि हुकूमत जब बेहद कमजोर होता है, तो उसे किसी
के स्वाधीन बोल भी खतरे का सूचक जान पड़ते हैं। ऐसे में अभिव्यक्ति की स्वाधीनता भी
बंदिशों का शिकार हो जाती हैं और कुछ भी कहने-सुनने पर पहरे लगा दिए जाते हैं। कवि
दिनकर ने इसकी अच्छी ख़बर ली है-<b>‘जब शब्दों
पर पहरे लगाए जाते हैं तब/रुलाई के साथ सदियों का हाहाकार घोलकर/नकली खुशहाली के मंजर
को/मातम में बदला जा सकता है/आपस में फुसफुसाकर ही आकृतियाँ/सम्प्रेषित कर सकती हैं
विद्रोह की चिनगारी को/गूगों का अंतहीन जुलूस/रौंद सकता है सिंहासन को।‘</b> दिनकर
जब यह बात कह रहे होते हैं, तो उन्हें आज के मनुष्य और उसके दिक्-काल का पूरा अभिज्ञान
है। वह आज के चुप मनुष्य के भीतर सुलगते ज्वाला को धधकते हुए देख रहे होते हैं। इसलिए
वह जब आम-आदमी की बात करते हैं, तो असहाय, निर्बल, अकेला आदि रूपकों से इतर कुछ विशेष
चयन करना जरूरी समझते हैं-<b>‘हर आदमी माचिस की
तीली की तरह/तैयार है सुलगकर जलने के लिए/उसे अफीम चटाकर सुलाया नहीं जा सकता/उसे फर्जी
वायदों से भरमाया नहीं जा सकता/उसे आंतरिक खतरा बताकर तहखाने में/कैद नहीं किया जा
सकता/अफवाहों का जहर देकर मारा नहीं जा सकता।‘ <o:p></o:p></b></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">दिनकर की कविताओं में आलोचना का स्वर
तीखा है। वह सीधे चोट करते हैं। आज के युग में जब बेबाकीपसंद लोगों की तादाद कम है;
दिनकर का यह करारा प्रहार पारदर्शी एवं निरपेक्ष लगता है-<b>‘बौनी प्रतिभाएँ सीधे चरणों में लोटने लगती हैं/विरुदावली गाने लगती हैं/ताकतवर
को त्वमेव माता पितात्वमेव कहकर/अपने वश में कर लेती हैं/अपनी कुंठाओं को उगलती हैं
तो/कोरस में उसी प्रजाति की प्रतिभाएँ आवाज मिलाती हैं’।</b> ऐसे विरुपित-विकृत समय
में जब छद्म वेशधारियों का कोरस-गान मुक्तकंठ प्रशंसित हो रहा है; एक कवि का निश्छल
हृदय विषादों से भर जाना स्वाभाविक है। वह अपने को ऐसी जगह पाता है जहाँ कोई उसके साथ
खड़ा नहीं दिख रहा है। वह अपने साथ खड़े रहे हुजूम को परछाइयों में बदलते हुए देखता है।
वह पाता है कि जो सैलाब थीं, वे तो महज़ आकृतियाँ थीं जो नज़रों का भ्रम था। कवि की दिलेरी
देखिए और मुहब्बत की टान अपने प्रति कि वह कहता है-<b>‘मैं विषाद की बातों को झुठलाने की/कोशिश करता हूँ/जो भी है जैसी भी है ज़िन्दगी/मैं
इसके सभी रंगों से टूटकर प्यार करता हूँ।‘</b><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">समीक्ष्य काव्य-संग्रह की हर पंक्ति
को उद्धृत करने का जी करता है; उस पर खूब विस्तार से लिखने का मन होता है। पर अफ़सोस
लिखा जा सकता, तो जरूर लिखता। यद्यपि कुछ चीजें बाकी रहने पर अपने होने का अहसास हमारे
भीतर जिलाए रखती हैं। फिलहाल, दिनकर कुमार की यह सद्यः प्रकाशित काव्य-संग्रह ढेरों
उम्मीदें जगाती हैं। सच को बेलाग-बेलौस कहती हैं। अधिसंख्य कविताएँ मौजूदा समय के सवालों
से टकराती हैं; शासन और सरकार को कठघरे में खड़ा करती हैं। वह अपने समय के नब्ज़ को टटोलते
हुए यह भी सूचित करती हैं कि सबकुछ एक आदमी द्वारा सही या दुरुस्त कर दिया जाना संभव
होता, तो वह स्वयं यह जरूर कर देता। वास्तव में, इसके लिए सामूहिक चेतना के अतिरिक्त
जनजांत्रिक शक्ति भी आवश्यक है। आज की सत्ता जिस तरीके से नवसाम्राज्यवादी ताकतों की
चेरी बनी हुई है; उससे समस्याएँ और जटिल व खतरनाक होंगी। लोकतंत्र अपनी जगह है, पर
वास्तव में जो देश का शासक-वर्ग है उसकी मानसिकता बेहद संकीर्ण है और उसका दृष्टिकोण
एकदम अदूरदर्शी। आत्ममुग्धता के कोटर से चाहे जितनी भी बातें क्यों न उवाची जाएँ; प्रचारित,
प्रक्षेपित अथवा विज्ञापित की जाएँ लेकिन वास्तविकता यही है कि-सबकुछ ठीक नहीं है।
‘गणशत्रु’ कविता शीर्षक में दिनकर कुमार सही लक्ष्य करते हैं कि-<b>‘जब बस्तियों में ठंडे हो जाते हैं चूल्हें/तब
वह राष्ट्रीय प्रसारण में गाता है/खुशहाली का गीत/उसकी मुट्ठी में सिसकता रहता है संविधान/इतिहास
को तोड़ता-मरोड़ता है/वह विज्ञापन में दीनबंधु बनकर मुस्कुराता है/लेकिन बच्चा-बच्चा
जानता है कि/वह असल में कौन है।‘</b><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: center; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">------------------- <o:p></o:p></span></div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-30534105219645559572018-09-29T18:22:00.003-07:002018-09-29T18:22:41.120-07:00कविता और जीवन : बेन ओकरी <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<table id="contenttbl" style="background-color: #dee7de; color: black; font-family: Mangal, CDAC-GISTYogesh, "Arial Unicode MS", Mangal, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 13px; font-weight: 700; width: 100%px;"><tbody>
<tr><td valign="top"><div align="center" style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
<br /><span class="subtittleHeader" id="ctl00_ContentPlaceHolder1_lblTranslator" style="font-family: Mangal, CDAC-GISTYogesh; font-size: 20px;">अनुवाद - <a href="http://www.hindisamay.com/writer/%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4-%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A5%80.cspx?id=130" style="text-decoration-line: none;">गीत चतुर्वेदी</a></span></div>
<div align="center" style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
<span id="ctl00_ContentPlaceHolder1_lblToc"></span></div>
<div id="chapater-list" style="background-color: #64735d; color: #98db78; font-family: CDAC-GISTYogesh, "@Arial Unicode MS", Mangal, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 1.2em;">
</div>
</td></tr>
<tr><td style="padding-right: 40px; vertical-align: text-top;"><div style="margin-top: 5px; padding: 20px 40px 20px 20px; vertical-align: text-top;">
<span class="middleContentH" id="ctl00_ContentPlaceHolder1_lblContentText" style="left: 40px; margin: 5px 20px; position: relative; right: 40px; text-align: justify; text-indent: 30px; top: -40px;"><br /><div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>1</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
ईश्वर जानता है कि किसी भी समय के मुकाबले हमें कविता की जरूरत आज कहीं ज्यादा है। हमें कविता से प्राप्त होने वाले दुष्कर सत्य की जरूरत है। हमें उस अप्रत्यक्ष आग्रह की जरूरत है, जो 'सुने जाने के जादू' के प्रति कविता करती है।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
उस दुनिया में, जहाँ बंदूकों की होड़ लगी हुई है, बम-बारूदों की बहसें जारी हैं, और इस उन्माद को पोसता हुआ विश्वास फैला है कि सिर्फ हमारा पक्ष, हमारा धर्म, हमारी राजनीति ही सही है, दुनिया युद्ध की ओर एक घातक अंश पर झुकी हुई है - हमें उस आवाज की जरूरत है, जो हमारे भीतर के सर्वोच्च को संबोधित हो।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
हमें उस आवाज की जरूरत है, जो हमारी खुशियों से बात कर सके, हमारे बचपन और निजी-राष्ट्रीय स्थितियों के बंधन से बात कर सके। वह आवाज जो हमारे संदेहों, हमारे भय से बात कर सके; और उन सभी अकल्पित आयामों से भी जो न केवल हमें मनुष्य बनाते हैं, बल्कि हमारा होना भी बनाते हैं - हमारा होना, जिस होने को सितारे अपनी फुसफुसाहटों से छुआ करते हैं।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>2</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
राजनीति की अपेक्षा कविता हमारे कहीं करीब है। वह हमारे लिए उतनी ही स्वाभाविक है जितना चलना और खाना।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
जब हम जन्म लेते हैं, तो दरअसल श्वास और कविता की स्थितियों में ही जन्म लेते हैं। जन्म लेना एक काव्यात्मक स्थिति है - आत्मा का देह में बदल जाना। मृत्यु भी एक काव्यात्मक स्थिति है - देह का आत्मा में बदल जाना। यह एक चक्र के पूरा हो जाने का चमत्कार है - यह जीवन की न सुनी गई मधुरता का एक अपरिमेय चुप्पी में लौट जाना है।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
जीवन और मृत्यु के बीच जो भी कुछ हमारा दैनंदिन क्षण होता है, वह भी प्राथमिक तौर पर काव्यात्मक ही होता है : यानी भीतरी और बाहरी का संधि-स्थल, कालहीनता के आंतरिक बोध और क्षणभंगुरता के बाह्यबोध के बीच।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
<strong></strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
<strong></strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>3</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
राजनेता राज्य के हालात के बारे में बात करते हैं, कवि जीवन की बुनियादी धुनों में गूँजते रहने में हमारी मदद करते हैं, चलने के छंद में, बोलने की वृत्ताकार रुबाइयों में, जीने के रहस्यमयी स्पंदनों में।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
कविता हमारे भीतर एक अंतर्संवाद पैदा करती है। यह हमारे अपने सत्य के प्रति एक निजी यात्रा का प्रस्थान होती है।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
हम पूरी दुनिया से कविता की आवाजों को एक साथ ले आएँ, और अपने हृदयों को एक उत्सव में तब्दील कर दें, एक ऐसी जगह जहाँ स्वप्न पलते हों। और हमारा दिमाग सितारों की छाँव में अनिवार्यताओं की अकादमी बन जाए।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>4</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
कविता सिर्फ वही नहीं होती जो कवि लिख देते हैं। कविता आत्मा की फुसफुसाहटों से बनी वह महानदी भी है, जो मनुष्यता के भीतर बहती है। कवि सिर्फ इसके भूमिगत जल को क्षण-भर के लिए धरातल पर ले आता है, अपनी खास शैली में, अर्थों और ध्वनियों के प्रपात में झराता हुआ।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>5</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
संभव है कि प्राचीन युगों के त्रिकालदर्शी मौन हों, और अब हम उन विभिन्न तरीकों में कदाचित विश्वास न करते हों, जिनसे ईश्वर हमसे या हमारे माध्यम से बोला करता था। लेकिन जिंदा रहने का अर्थ है कि हम कई सारे दबावों के केंद्र में उपस्थित हैं - समाज की माँग के दबाव, अपने होने के बिल्कुल अजीब ही दबाव, इच्छाओं के दबाव, अकथ मनःस्थितियों और स्वप्नों के दबाव और इस नश्वर जीवन के हर प्रवाह के बीच शक्तिशाली हो जाने की अनुभूतियों के दबाव।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
<strong></strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>6</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
हम अपने मतभेदों पर बहुत ज्यादा ध्यान देते हैं। कविता हमें, हमारे यकसाँपन के अचंभे की ओर ले आती है। यह हमारे भीतर विलीन हो चुके उस बोध को फिर से जगा देती है कि अंततः हम सब एक अनंत परिवार के ही हिस्से हैं और उन अनुभूतियों को एक-दूसरे से साझा कर रहे हैं, जो नितांत हमारे लिए अद्वितीय हैं, और उन अनुभूतियों को भी, जो सिर्फ हमारी नहीं, दरअसल हर किसी की हैं।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
हमें राजनीति की अपेक्षा कविता की अधिक आवश्यकता है, लेकिन हमें कविता की संभावनाओं में वृद्धि भी करते रहना होगा। कविता अनिवार्यतः दुनिया को बदल नहीं देगी। (अत्याचारी भी कई बार कवि-रूप में जाने जाते हैं, कहना चाहिए कि बुरे कवि के रूप में।) जब तक कविता हमारी बुद्धि को सवालों के दायरे में भेजती रहेगी, हमारी मुलायम मनुष्यता को गहरे से छूती रहेगी, तब तक वह हमेशा सौंदर्य का तेज बनी रहेगी, भलाई का वेग बनी रहेगी, तमंचों और नफरतों के शोर को धीरे-धीरे शून्य करती हुई।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>7</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
कविता की असाधारणता का कारण बहुत स्पष्ट है। कविता उस मूल शब्द का वंशज है, जिसे हमारे संतों ने सृष्टि की उत्पत्ति का कारक माना है।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
कविता, अपने उच्चांक पर, सृष्टि की सर्जनात्मक शक्ति को अपने भीतर जीवित रखती है। वे सभी चीज़ें, जिनके पास आकार होता है, जो परिवर्तित होती हैं, जो अपना कायांतरण कर लेती हैं - कविता उन सभी चीजों का सशरीर अवतार है। शब्द भी कैसी मिथ्या है न! शब्द का वजन कौन माप सकता है, भले एक पलड़े में आप सत्य का हल्का पंख रख दें, दूसरे में शब्द - क्या वैसा संभव है? फिर भी हृदय के भीतर शब्दों का कितना वजन होता है, हमारी कल्पनाओं, स्वप्नों में, युगों-युगों से चली आ रही अनुगूँजों में, उतने ही टिकाऊ जितने कि पिरामिड। हवा से भी हल्के होते हैं शब्द, फिर भी उतने ही रहस्यमयी तरीके से चिरस्थायी, जितना कि जिया गया जीवन। कविता हमारे भीतर की देवतुल्य उपस्थितियों के प्रति एक संकेत है और हमें अस्तित्व के उच्चतम स्थानों तक ले जा एक गूँज में बदल जाने का कारण बनती है।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
<strong>8</strong></div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal; text-indent: 0px;">
कवि आपसे कुछ नहीं चाहते, सिवाय इसके कि आप अपने आत्म की गहनतम ध्वनि को सुनें। वे राजनेताओं की तरह आपसे वोट नहीं माँगते।</div>
<div style="font-family: Mangal, "Arial Unicode MS", Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, "Bitstream Vera Sans", sans-serif; font-size: 14px; font-weight: normal;">
सच्चे कवि सिर्फ यही चाहते हैं कि आप इस पूरी सृष्टि के साथ किए गए उस अनुबंध का सम्मान करें, जो आपने इसकी वायु के अदृश्य जादू से अपनी पहली साँस खींचते समय किया था।</div>
<span style="font-family: Mangal, Arial Unicode MS, Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, Bitstream Vera Sans, sans-serif;"><span style="font-size: 14px; font-weight: 400;"><br /></span></span>
<span style="font-family: Mangal, Arial Unicode MS, Utsaah, CDAC-GISTYogesh, Tahoma, Verdana, Arial, Helvetica, Bitstream Vera Sans, sans-serif;"><span style="font-size: 14px;">(साभार : http://www.hindisamay.com)</span></span></span></div>
</td></tr>
</tbody></table>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-3855733521718788622018-09-28T04:56:00.000-07:002018-09-28T04:56:10.074-07:00राजीव गाँधी विश्वविद्यालय में ‘पूर्वोत्तर में हिन्दी’ विषयक संगोष्ठी आयोजित<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
----------------<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxuwU8LIPjUYSW4M2NKUmDx_YKS6eyefes-h8mj_JuQdIMK_hMglqzp5AEuWmue0LE-ZwNIVnGfoGEShFB_S_8tRALHAmMi3cQnfxQQanE0Zg6zgzcRTjGFMmAHqhmk5A-klHst_Xre9I/s1600/e76766ab-0970-45e1-a1d3-47bea8161915+-+Copy.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="833" data-original-width="1600" height="166" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxuwU8LIPjUYSW4M2NKUmDx_YKS6eyefes-h8mj_JuQdIMK_hMglqzp5AEuWmue0LE-ZwNIVnGfoGEShFB_S_8tRALHAmMi3cQnfxQQanE0Zg6zgzcRTjGFMmAHqhmk5A-klHst_Xre9I/s320/e76766ab-0970-45e1-a1d3-47bea8161915+-+Copy.jpg" width="320" /></a></div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-38510392664673823732018-09-01T05:20:00.001-07:002018-09-01T05:20:56.183-07:00प्रकाशित रिपोर्ट : दैनिक पूर्वोदयर, 30 अगस्त, 2018<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixLd95NHw7Gncf-ATxQG9ELYo79wRz647LYK7UZI5hcEuKI-W5qp4tXc7M0gyQ_UlAznyh1u8lhluHxSJ11tEsKQ7QONsRxyN52bm0WXYFyHBIVYTEbyV61SmOzoTPIz6PvEfrdoyMhTc/s1600/IMG-20180830-WA0004.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="504" data-original-width="1280" height="157" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixLd95NHw7Gncf-ATxQG9ELYo79wRz647LYK7UZI5hcEuKI-W5qp4tXc7M0gyQ_UlAznyh1u8lhluHxSJ11tEsKQ7QONsRxyN52bm0WXYFyHBIVYTEbyV61SmOzoTPIz6PvEfrdoyMhTc/s400/IMG-20180830-WA0004.jpg" width="400" /></a></div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-14380080534194414962018-08-28T17:09:00.002-07:002018-08-28T17:09:53.307-07:00भाषा, साहित्य एवं सांस्कृतिक बहुलता का खान है पूर्वोत्तर<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjBCsfJFWTGPc7J7t2llHiiFfq7DgsUMBTjhJ_kv_GCS5sJJ-HUPYpxmmQF6K164j8dHuYYigabZASA4r74aNwYJJ6Dn9dyUyEW0P7JJY4nWz0ytbx0A4NJsyPvDT_EpWz6fZslJZfoyKuz/s1600/IMG-20180828-WA0005.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="774" data-original-width="1032" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjBCsfJFWTGPc7J7t2llHiiFfq7DgsUMBTjhJ_kv_GCS5sJJ-HUPYpxmmQF6K164j8dHuYYigabZASA4r74aNwYJJ6Dn9dyUyEW0P7JJY4nWz0ytbx0A4NJsyPvDT_EpWz6fZslJZfoyKuz/s320/IMG-20180828-WA0005.jpg" width="320" /></a></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-IN">................................</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><br /></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b>- </b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी विभाग</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव गाँधी विश्वविद्यालय एवं उत्तर प्रदेश भाषा संस्थान</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">लखनऊ के तत्त्वावधान में आयोजित हुआ राष्ट्रीय सेमिनार</span><span lang="EN-IN"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><br /></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b>- </b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्रीय हिन्दी संस्थान</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">आगरा के निदेशक प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय को शाॅल</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">गमछा</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृति-चिह्न भेंट</span><span lang="EN-IN"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><br /></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b>- </b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव गाँधी विश्वविद्यालय के प्रभारी कुलपति प्रो. अमिताभ मित्र ने अभिनन्दन-पत्र दे कर प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय को किया सम्मानित</span><span lang="EN-IN"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><br /></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b>- </b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्वोत्तर के भाषा</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति को लेकर आयोजित इस बौद्धिक समागम में पूर्वोत्तर सहित</span></b><b> </b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">देशभर से जुटे विद्धान</span><span lang="EN-IN">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राध्यापक एवं शोधार्थी</span></b><b><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-IN">------------------------------------------------------------------------------------------</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-IN"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-IN">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति और साहित्य के विविध परिप्रेक्ष्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">: सन्दर्भ पूर्वोत्तर भारत</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">विषयक दो दिवसीय राष्ट्रीय संगोष्ठी राजीव गाँधी विश्वविद्यालय के ए. आई. टी. एस. कान्फ्रेंस हाॅल में आयोजित हुआ। हिन्दी विभाग</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव गाँधी विश्वविद्यालय एवं उत्तर प्रदेश भाषा संस्थान</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">लखनऊ के संयुक्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">तत्त्वावधान में आयोजित यह कार्यक्रम सुबह </span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">10</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">बजे दीप-प्रज्ज्वलन एवं विश्वविद्यालय-गीत के साथ आरंभ हुआ। उद्घाटन सत्र की अध्यक्षता अलीगढ़ मुस्लिम विश्वविद्यालय के हिन्दी विभाग से सेवानिवृत प्रोफेसर एवं अध्यक्ष प्रो. कृष्ण मुरारी मिश्र ने की</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">तो बीज-वक्तव्य केन्द्रीय हिन्दी संस्थान</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">आगरा के निदेशक प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय<b> </b>ने दिया। इस मौके पर विश्वविद्यालय के प्रभारी कुलपति प्रो. अमिताभ मित्र की ओर से प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय के सम्मान में अभिनन्दन-पत्र भेंट किया गया जिसका वाचन हिंदी विभागाध्यक्ष प्रो. ओकेन लेगो ने किया।</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय ने आह्लाद भरे स्वर में कहा कि</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका सीना गर्वित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">यह देखकर कि उनका पढ़ाया विद्याथी आज हिन्दी विभाग में प्रोफेसर है</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">विभागाध्यक्ष है</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">यह व्यक्तिगत रूप से गर्व अनुभव करने का समय है कि उनके द्वारा शिक्षा प्राप्त किए छात्र अरुणाचल के उच्च शिक्षा में महती योगदान दे रहे हैं</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">तो हिंदी भाषा के माध्यम से अपनी भाषा</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">बोली</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति और लोक-साहित्य को भी समृद्ध कर रहे हैं।</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">’’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने मुख्य रूप से डाॅ. जोराम यालाम नाबाम और डाॅ. जोराम आनिया ताना का नाम लेते हुए कहा कि यालाम कुछ वर्ष पूर्व न्यूयार्क हिन्दी सम्मेलन में उनके साथ थीं</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">तो इस बार डाॅ. आनिया मारीशस हिन्दी सम्मेलन में केन्द्रीय मंत्री सुषमा स्वराज द्वारा सम्मानित हुई। उन्होंने अपने बीज वक्तव्य में भाषा के पुराने रूपों से लेकर वर्तमान स्वरूपों पर चर्चा करते हुए कहा कि कई भाषाएँ कालांतर में लुप्तप्राय हो जाती हैं और उनकी जगह उसी लोक-समाज की एक नई भाषा प्रचलन में आ जाती हैं। संस्कृत</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राकृत</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">पालि</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">अपभ्रंश के समय की भाषाएँ इसी तरह बदलाव को स्वीकार करती हुई आज हिंदी के खड़ी बोली के रूप में लोकप्रिय हो चली हैं। प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय ने कहा कि </span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्वोत्तर की भाषा</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति और लोक-साहित्य आज भी प्रचुरता में उपलब्ध हैं या बाहरी दबाव के बावजूद बची हुई हैं</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">तो उसका मुख्य कारण है कि यहाँ के लोगों ने इनको अपनी दाँत से कस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">के पकड़ रखा है। भाषा के संरक्षण-सुरक्षा के लिए प्रेम और समर्पण अनिवार्य है। लोक-कवियों</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">संतों ने इसे जिलाने और लोक में बनाये रखने का जो यत्न किया है</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">वह स्तुत्य है। असम में सांस्कृतिक स्वाभिमान उच्चतर है</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण कि शंकरदेव</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">माधवदेव आदि ने लोक की सत्ता में भाषा-साहित्य सम्बन्धी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">ढेरों प्रयोग किए। सिर्फ लिखा ही नहीं नाटक भी किया</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">वाद्ययंत्रों का विकास तक की।</span><span lang="EN-IN" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">“</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">कार्यक्रम के शुरुआत में ही विषय-प्रस्तावना प्रस्तुत करते हुए भाषा संकायाध्यक्ष और हिंदी विभाग के प्रोफेसर हरीश कुमार शर्मा ने कहा कि </span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">भाषा के प्रति हमारा अनुराग</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">लगाव कम है जिसे महात्मा गाँधी सबसे अधिक महत्त्व देते थे। इस राष्ट्रीय संगोष्ठी में भाषा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">साहित्य एवं संस्कृति के विविध पक्षों पर पूर्वोत्तर के आलोक में गहन विचार-मंथन हो और नए सन्दर्भों</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अर्थो</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अभिप्रायों की खोज की जाए यह इस आयोजन का मुख्य प्रयोजन है।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अपने वक्तव्य में मुख्य अतिथि के रूप में उपस्थित विश्वविद्यालय के कुलपति प्रो. अमिताभ मित्र ने कहा कि</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">भारत में कई स्तरों पर भिन्नता और विविधता हैं। पूर्वोत्तर की भाषा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">साहित्य एवं संस्कृति में भी जाति</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">धर्म</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">समुदाय</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">वर्ग इत्यादि के स्तर पर अनेकानेक बहुलताएँ हैं। अरुणाचल की भी यही विशेषता है। इस संगोष्ठी के माध्यम से विद्वानगण जो चर्चा या विमर्श करेंगे वह पूर्वोत्तर के भाषा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">साहित्य एवं संस्कृति को बचाने की दृष्टि से बेहद महत्त्वपूर्ण होगा। प्रो. कुष्ण मुरारी मिश्र ने अपने अध्यक्षीय वक्तव्य में कहा कि</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">भाषा मनुष्य के पास सबसे बड़ी सम्पत्ति है। इसके माध्यम से वह साहित्य एवं संस्कृति को बचाने का सारा उपक्रम कर सकता है। पूर्वोत्तर में भी यह होना समय की माँग है। अपनी लोक-धारणा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">स्मृति</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अनुभव</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">सांस्कृतिक पहचान आदि को बचाने के लिए आवश्यक है कि हम इसके महत्त्व को समझे और इसका उपयोग हम सांस्कृतिक मनुष्य के निर्माण के लिए करें।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">इस द्वि-दिवसीय संगोष्ठी के पहले दिन चले दो तकनीकी सत्रों में कई वक्ताओं ने अपनी बातें रखीं। तुम्बम रीबा ने अपने वक्तव्य में अरुणाचल के गालो जनजाति की स्त्रियों के वर्तमान स्थिति का उल्लेख किया। उन्होंने अपनी संस्कृति में मान्य पारम्परिक प्रथाओं का उदाहरण देते हुए कहा कि</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">समाज में जितने भी</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">बंधन है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">नियम है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">कानून है सब के सब स्त्रियों के लिए है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">पुरुष तो शासक है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">निर्णायक है। गालो लोककथाओं में स्त्री सम्बन्धी रूढ़ियों का जीवंत चित्रण है जिनका उल्लेख यहाँ प्रचलित मुहावरों</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">लोकोक्तियों आदि में भी देखे जा सकते हैं। यद्यपि गालो जनजाति में स्त्रियाँ अपराजिता एवं सृष्टिकर्ता के रूप में सम्मानित हैं।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">‘’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">सोनम वा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">ङ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">मू ने अपने वक्तव्य में कहा कि</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">हर भाषा की अपनी प्रवृत्ति और व्याकरणिक पद्धति होती है। इसे पूरी तरह ग्रहण करने में कई सारी कठिनाइयाँ सामने आती हैं। हिन्दी शिक्षण की चुनौतियाँ भी उनमें से एक है। अरुणाचल में हिन्दी पढ़ाते हुए अध्यापक का दायित्व बड़ा है। उसे सिर्फ भाषा का ही ज्ञान नहीं कराना है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अपितु हिन्दी भाषा के मानक एवं शुद्ध रूप से भी अवगत कराना है।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">दिल्ली विश्वविद्यालय में शोधार्थी मणि कुमार ने असमिया साहित्य-संस्कृति में माधवदेव के अवदान को लेकर अपनी बातें रखीं और कहा कि </span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">माधवदेव की रचनाओं में अखण्ड भारत की अभिव्यक्ति है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">तो सांस्कृतिक एकता के सारे तत्त्व विद्यमान हैं।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">दिल्ली विश्वविद्यालय से आए प्रो. चंदन कुमार ने प्रथम तकनीकी सत्र की अध्यक्षता करते हुए असम-अरुणाचल सहित पूरे पूर्वोत्तर में फैले भाषा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">साहित्य एवं संस्कृति के विभिन्न उपादानों को गहरी अन्तर्दृष्टि से देखने तथा उन्हें सूक्ष्मता के साथ पहचानने पर बल दिया। उन्होंने पूर्वोत्तर की सांस्कृतिक एवं भावात्मक एकता का उदाहरण देते हुए कहा कि </span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">हिंदी के साथ उत्तर-पूर्व के सभी राज्यों का निकट का रिश्ता है। लेकिन हिंदी को यदि राष्ट्रीय छवि बनानी है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">तो उसका मानकीकरण करना होगा</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">लेकिन उसमें भी स्थानिक छवियों एवं लोक-बिम्बों का पुट होना आवश्यक है।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">दूसरे तकनीकी सत्र में अध्यक्षीय वक्तव्य देते हुए दलित चिंतक-लेखक जयप्रकाश कर्दम ने कहा कि </span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">असमानता और भेदभाव भारतीय समाज की बुनियाद में हैं। इन्हें आसानी से नकारा नहीं जा सकता है। हम सिर्फ एक ज़बान बोलने से एक हो जाते हैं</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">ऐसा नहीं है। पूर्वोत्तर के लोगों को आज भी अपनी भारतीय पहचान साबित करने के लिए संघर्ष करना पड़ता है</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">आए दिन ज्यादतियाँ झेलनी पड़ती हैं। भाषा एवं विचार की अभिव्यक्ति के स्तर पर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">भी हमें समान अवसर और अधिकार मिलने चाहिए।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">हमें आपस के भाषाई एवं सांस्कृतिक अन्तर्विरोध को दूर करने का हरसंभव प्रयास करना चाहिए।</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">इस सत्र में वक्ता के रूप में मनोज कुमार मौर्य</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">मेमा चेरी</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">मोहिनी पाण्डेय</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">अजय कुमार</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">विजय कुमार ने अपनी बातें रखीं। उद्घाटन सत्र में स्वागत वक्तव्य इस संगोष्ठी के संयोजक डाॅ. सत्यप्रकाश पाल ने दी</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">तो संचालन डाॅ. जोराम यालाम नाबाम ने किया।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">दूसरे और तीसरे सत्र का संचालन डाॅ. राजीव रंजन प्रसाद एवं वन्दना पाण्डेय ने किया।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">संगोष्ठी के प्रथम दिन का समापन सांस्कृतिक कार्यक्रम से हुआ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">जिसमें हिन्दी विभाग के विद्यार्थियों</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">शोधार्थियों</span><span lang="EN-IN" style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; text-indent: 0.5in;">संगीत एवं चारु कला के कलाकारों ने रंगारंग कार्यक्रम प्रस्तुत किए।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="EN-IN">....................................................<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">रिपोर्ट:</span><span lang="EN-IN"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव रंजन प्रसाद</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">सहायक प्राध्यापक</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">हिंदी विभाग</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव गाँधी विश्वविद्यालय</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">रोनो हिल्स</span><span lang="EN-IN">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">दोईमुख</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-bidi-language: HI;">अरुणाचल प्रदेश-</span><span lang="EN-IN">791 112</span><br />
<div>
<span lang="EN-IN"><br /></span></div>
</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-6099869219563362642018-08-24T19:41:00.001-07:002018-09-02T09:23:19.222-07:00अरुणाचली लोक : जीवन-दृष्टि, परम्परा-बोध एवं इतिहास-दर्शन<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
------------------<br />
<span style="color: #cc0000;">अरुणाचल में नौकरी करते हुए तीन साल</span><span style="color: #cc0000;"> हुआ। डाॅक्टरेट की उपाधि इसी वर्ष ले चुकने के बाद मन पहली बार अरुणाचल प्रदेश पर कुछ व्यवस्थित तथा सुचिंति</span><span style="color: #cc0000;">त</span><span style="color: #cc0000;"> लिखने के लिए तैयार हुआ। देखिए शुरुआत!</span><br />
<div style="text-align: right;">
------------------</div>
<div style="text-align: right;">
<br />
<br />
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भारतीय प्रायद्वीप को जिन दो मुख्य भागों में
विभाजित किया गया है; वह है-उत्तर भारत एवं दक्षिण भारत। लक्षित और सुगठित इतिहास की
सारी बातें इन्हीं दो भागों के बारे में सर्वाधिक चर्चाएँ करती हैं। यहाँ तक की जय-पराजय,
शासन-प्रशासन, राज्य-ग्राम्य सम्बन्धी व्यवस्था तथा सामाजिक-सांस्कृतिक गतिविधियाँ
भी इन्हीं दो भू-भागों को अपना सर्वसुलभ आलोच्य एवं आख्यानपरक विषय मानती रही हैं।
‘‘यह बात एक ऐतिहासिक नियम-सा बन गई है कि उत्तरी भारत की सीमा के भीतर किसी राज्य
की स्थापना उसकी शक्ति और सौष्ठव की द्योतक थी, और दक्षिण में उसका विस्तार उसके विघटन
और विनाश का।...इन दो विभागों में आस-पास के भाग तो कुछ अंश तक आपस में सादृश्य रखते
हैं; परन्तु ज्यों-ज्यों हम सुदूर सीमाओं की ओर अग्रसर होते जाते हैं, यह विभेद बढ़ता
ही जाता है और अंततः भाषा, धार्मिक सम्प्रदायों, स्थापत्य, वेशभूषा, आकृति, आहार-व्यवहार
आदि सामाजिक जीवन के प्रत्येक पहलू एक-दूसरे से विभिन्न दिखाई पड़ते हैं।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> अरुणाचल प्रदेश के बारे में
विचार करते हुए हम इन बातों को शिद्दत से महसूस कर सकते हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भारत
के अन्य राज्यों से </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुणाचल प्रदेश </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की भाषा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संस्कृति और लोक-विधान भिन्न मालूम पड़ते हैं</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, <span lang="HI">किन्तु इ</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">की
अंतःसंरचना में भारत का विराट-दर्शन होना स्वाभाविक बात है। यूँ तो </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भारत में बसने
वाली कोई भी जाति यह दावा नहीं कर सकती कि भारत के समस्त मन और विचारों पर उसी का अधिकार
है। भारत आज जो कुछ है उसकी रचना में भारतीय जनता के प्रत्येक भाग का योगदान है। भारतीयता
महज़ एक शब्द नहीं सामूहिक चित्तवृत्ति का पर्याय है। यहाँ उत्तर-पूर्व अथवा दक्षिण-पश्चिम
का विभेद नहीं है। सांस्कृतिक कलेवर एवं दर्शन में समभाव और सहजभाव कुट-कुट कर भरे
हैं। यह हमारी अस्मिता, पहचान, भाषा, संस्कृति, लोक-साहित्य जीवन-मूल्य, आस्था, श्रद्धा,
निजता इत्यादि की संपूरक अभिव्यक्तियाँ हैं एवं समृद्धशाली दर्शनावलियाँ भी; जिनका
मूल स्वर है-‘जिसको न निज-गौरव तथा निज देश का अभिमान है, वह नर नहीं नर-पशु निरा है
और मृतक समान है।‘ यद्यपि इस बात से इंकार नहीं किया जा सकता है कि भारत में ढोंग,
ढकोसले, अंधविश्वास, कर्मकाण्ड, भेदभाव, छुआछूत, असमानता, अस्पृश्यता आदि का चलन नहीं
रहा है या उन्होंने भारतीयता की मूल भावभूमि को नष्ट-विनष्ट नहीं किया है; तथापि समय
के साथ इस तरह की बुराइयों एवं कुरीतियों को समाप्त करने में हमने बहुत बड़ी सफलता अर्जित
कर ली है। लेकिन यह तो मानना ही होगा कि भारतीय <span style="mso-bidi-font-weight: bold;">जीवन-दृष्टि, परम्परा-बोध एवं<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इतिहास-दर्शन
में इनका कहीं कोई स्थान नहीं मौजूद है। अब तो बात ही दूसरी है। </span>आज का लोक-परिवेश
लोकतंत्र की साविधानिक विधानों से बँधा है जिसका केन्द्रीय लक्ष्य है-‘स्वतन्त्रता,
समानता एवं बंधुत्व’। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अधुनातन विमर्शों ने भी
भारतीय प्रायद्वीप में चेतना-निर्माण, परम्परा-बोध एवं प्रतिरोधी प्रतिक्रियाओं को
अत्यन्त प्रभावशाली बनाने का काम मजबूती से किया है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरुणाचल खुद भी बहुत सारे लेकिन-किन्तु-परन्तु
के बीच<span lang="HI"> कई अर्थ-सन्दर्भों में महत्त्वपूर्ण है। यह प्रदेश बहुभाषिक
और जनजातीयबहुल राज्य है। भारत के </span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">29
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राज्यों में से अरुणाचल प्रदेश एक है। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरुणाचल प्रदेश के कुल 22 जिलों में निवास करने वाले लोगों की
कुल संख्या लगभग 13 लाख है, जबकि जनसंख्या घनत्व प्रति व्यक्ति वर्ग किलोमीटर पूरे
देश में सबसे कम है। <span lang="HI">अरुणाचल प्रदेश में तकरीबन सौ जनजातियाँ एवं
उप-जनजातियाँ निवास करती हैं। इस प्रदेश में जनजातियों की सख्या सर्वाधिक होने के
कारण इनकी लोक-संस्कृति</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">-<span lang="HI">शैली</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोली-वाणी</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">भाषा</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहन-सहन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खान-पान</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कला</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वेश-भूषा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रंग-ढंग आदि </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में विविधता का
होना सामान्य-सी बात है। </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">रागात्मक तादात्मय एवं अपनी जीवंत-प्रकृति के कारण अरुणाचली लोक-साहित्य
की चर्चा तथा उनका यथेष्ट उल्लेख किया जाना आवश्यक है। विशेषकर लोकगाथाओं, लोक-गीतों,
लोक-सुभाषितों, कथा-साहित्यों आदि का महत्त्व अन्यतम है। ये इस कारण भी स्तुत्य हैं,
क्योंकि इससे अरुणाचली लोक-साहित्य में व्यक्त जीवन-दृष्टि तथा उनमें अनुस्यूत परम्परा-बोध
का अभिज्ञान सहज ही हो जाता है। संभाव्य चेतना से संयुक्त अनगिनत अभिदृष्टियाँ भी अरुणाचली
जनसमाज इन्हीं से प्राप्त करता रहा है। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल, अरुणाचल का साहित्य इतना समृद्ध और ऊर्जावान है कि वह
सदैव अपने जनजातीय समुदाय को लोक-जीवन, नैतिक-मूल्य तथा मूल अस्मिता से जोड़े रखता है।
ईसाई मिशनरियों के प्रभाव ने यहाँ के वातावरण में अवश्य ही बड़ा हस्तक्षेप किया है और
उनके आस्था के विषय को अपने धर्म-प्रचार की मूल नीति और ध्येय से जोड़ दिया है, किन्तु
यह बदलाव अथवा उलटफेर सर्वग्रासी नहीं है। ये आज भी दोन्यी-पोलो की उपासना करते हैं
जिसमें सूर्य को माँ के रूप में और चन्द्रमा को पिता के रूप में स्मरण किया जाता है।
अरुणाचल के पूर्व राज्यपाल एवं प्रबुद्ध लेखक माता प्रसाद ने अपनी पुस्तक ‘मनोरम भूमि
अरुणाचल’ में कहा है-‘‘दोन्यी’ सूरज को कहें, ‘पोलो’ शशि को जान। दोन्यी पोलो देवता,
मानि करें सम्मान।।’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> अधिसंख्य
अरुणाचलवासी आज भी स्वयं को आबोतानी का वशंज मानते हैं और उन्की पूजा-अराधना पूरी निष्ठा
और श्रद्धा-भाव से करते हैं। सामान्यतया ये अपने पारम्परिक पर्व-त्योहारों में मिथुन
की बलि पूरी श्रद्धा से देते हैं और स्थानीय शराब ‘अपुङ’ को प्रसाद के रूप में ग्रहण
या वितरण करते हैं। अरुणाचल की लोक-कलाओं का बहुविध रूप आकर्षक, मोहक और अनेकानेक विशेषताओं
से सुसज्जित है। वे अत्यन्त</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">सजीव</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">और</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">प्रभावशाली</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">हैं। सांस्कृतिक रूप से
समृद्ध और परम्पराबद्ध अरुणाचली लोक-कला</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">में</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">नृत्य, संगीत एवं सामूहिक प्रस्तुति का विधान सबसे ज्यादा है। यह सामूहिकता
जनजातीय समाज की मुख्य पहचान है जिसकी अभिव्यक्ति और प्रस्तुति कई ऐसे विशेष मौके पर
होता है जो उनकी उत्सवधर्मिता का पर्याय है। यथा :</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">नई</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">ऋतु</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">का</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">स्वागत, नए</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">फसलों</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">के</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">आने</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">या</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">उनके</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पक</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">जाने</span><span style="color: black; font-family: "kruti dev 010"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">पर, बच्चे के जन्म, विवाह, पर्व-त्योहार
इत्यादि के मौके पर। अरुणाचल की मुख्य त्योहारों में कुछ नाम लिए जा सकते हैं-सोलु</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ङ (आदी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, न्योकुम (न्यीशी), मोपिन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(गालो)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, द्रि </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(आपातानी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, रेह </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(आदी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, लोसर </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(आदी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, तामालादु </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(दिगारू मिश्मी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, खान </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(मिजी)</span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">, मोल </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(ताङसा) इत्यादि। </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 12.0pt;">अरुणाचल प्रदेश के देवमाली,
तिराप में सहायक प्राध्यापक पद पर कार्यरत डाॅ. दोन्चा तोंलुक अपने यहाँ की प्राकृतिक
सुषमा और मनोहारी सौन्दर्य को बयां करती हुई कहती हैं, ‘‘अरुणाचल प्रदेश को ‘छिपा हुआ
स्वर्ग’ या भारत का स्वर्ग कहा जाए तो भी इसमें कोई अतिश्योक्ति नहीं होगी।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> डाॅ. दोन्चा
अपने प्रदेश को स्वर्ग कहने के पीछे का कारण भी बताती हैं। उनकी निगाह में </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुणाचल का जनजातीय
समाज अपनी चेतना में आधुनिक-दृष्टि से लैस है। यहाँ के नोक्टे जनजाति की स्त्रियों
पर वह लिखती हैं, ‘‘वैसे तो हिन्दू समाज में समग्र नारी जीवन पुरुष वर्ग के तिरस्कार,
दमन तथा उपेक्षा का शिकार है, लेकिन सबसे अधिक शोषण की प्रतिमूर्ति एकमात्र विधवा ही
होती है। विधवा का यह दयनीय जीवन विशेषकर मध्यवर्गीय परिवारों में बड़ा करुण है किन्तु
हम नोक्टे जनजाति में इसके विपरीत रूप देखेंगे। अर्थात नोक्टे जनजाति की स्त्रियाँ
पति के मृत्यु के बाद वह चाहे तो पुनर्विवाह कर सकती है। उनके लिए ऐसा कोई बंधन या
कानून नहीं है कि वह उम्र भर एक विधवा जीवन-यापन करें।"<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> अरुणाचल की अन्य कई जनजातियों
में स्त्री के अन्तर्जगत और उसके अनुभवजगत को विशेष मान दिया गया है। युवा कवि और वर्ष
2017 में साहित्य अकादमी युवा पुरस्कार से सम्मानित तारो सिन्दिक तागिन जनजाति द्वारा
गाये जाने वाले लोकगीतों को लक्ष्य करके कहते हैं, ‘‘इन गीतों में नारी के विशिष्ट
गुणों को उजागर किया गया है। नारी सिर्फ एक पत्नी ही नहीं और न ही सिर्फ बच्चा पैदा
करने की मशीन है। इन सबके अलावा उनका एक भाव-जगत भी होता है।, जिसकी तह तक जाना किसी
भी साधारण व्यक्ति के वश की बात नहीं होती है। नारी का सम्मान करना उन भावनाओं का सम्मान
करना है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>पूर्वोत्तर</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भारत</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सामाजिक</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";">,</span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सांस्कृतिक</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">भाषिक</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एवं </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साहित्यिक</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पक्षों के</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जानकार</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एवं</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">इन विषयों पर</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">गंभीर</span><span style="background: white; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लेखन-कार्य करने में जुटे वीरेन्द्र परमार की दृष्टि में, “अरुणाचल
प्रदेश अपने नैसर्गिक सौंदर्य, सदाबहार घाटियों, वनाच्छादित पर्वतों, बहुरंगी संस्कृति,
समृद्ध विरासत, बहुजातीय समाज, भाषायी वैविध्य एवं नयनाभिराम वन्य-प्राणियों के कारण
देश में विशिष्ट स्थान रखता है।.…इसके पश्चिम में भूटान और तिब्बत, उत्तर तथा उत्तर-पूर्व
में चीन, पूर्व एवं दक्षिण-पूर्व में म्यांमार और दक्षिण में असम की ब्रह्मपुत्र घाटी
स्थित है।…लोक-साहित्य की दृष्टि से यह प्रदेश बहुत समृद्ध है I लोक-साहित्य में भी
अरुणाचली समाज लोकगीतों से अधिक अनुराग रखता है। इस प्रदेश का अधिकांश लोक-साहित्य
गीतात्मक है। मौखिक परंपरा में उपलब्ध इन गीतों में प्रदेशवासियों की आशा-आकांक्षा,
विजय-पराजय, हर्ष-वेदना तथा विधि-निषेध सब कुछ समाहित है। सदियों के अनुभव लोकगीतों
की कुछ पंक्तियों में सिमटे होते हैं। इन गीतों में पूर्वजों से संबंधित आख्यान, मिथक,
सृष्टि की उत्पत्ति विषयक दंतकथाएँ, जनजातियों का उद्भव एवं देशांतरगमन, विभिन्न प्राणियों
की उत्पत्ति सम्बन्धी कथाएँ वर्णित होती हैं । शिकार और जंगल से संबंधित पूर्वपुरुषों
के अनुभवों को भी लोकगीतों का आधार बनाया गया है। अनेक प्रकार के नीतिपरक गीतों के
द्वारा समाज को अनुशासित जीवन व्यतीत करने की शिक्षा प्राप्त होती है। वन्य-जीवन से
सम्बन्धित गीतों में प्रकृति का धूपछांही सौष्ठव दृष्टिगोचर होता है। कहा जाता है कि
अरुणाचलवासियों के लिए हवा-पानी की भॉंति ही नृत्य-गीतों की भी अनिवार्यता है। उनके
निर्दोष और सरल हृदय की मसृण भावनाएँ इन गीतों के रूप में प्रकट होती हैं। अरुणाचली
लोकगीतों में अरुणाचली समाज, संस्कृति और परंपरा का मणिकांचन संयोग है ।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> इस बात की पुष्टि राजीव गाँधी
विश्वविद्यालय की शोधार्थी और पेशे से सहायक प्रोफेसर आईनाम ईरिंग भी करती हैं। वह
आदी जनजाति के लोकगीतों के सन्दर्भ में अपनी बात रखते हुए कहती हैं कि,-“आदी समाज में
रोजमर्रा की ज़िन्दगी को प्रभावित करने वाली लोक-कथाए, लोक-गाथा, लोकगीत, लोक सुभाषित
इत्यादि भी उपलब्ध हैं। यहा जीवन के हर पहलू में गीत गाये पाये जाते हैं। अनेक प्रकार
के गीत जैसे धार्मिक, कृषि-सम्बन्धी गीत, प्रेम गीत, जीविका और आखेट सम्बन्धी गीत,
पशु-पक्षियों से सम्बन्धित तथा लोरी आदि प्रमुख हैं। मानव हृदय में स्पन्दित होने वाले
विविध भाव लोकगीतों के प्रेरणास्रोत हैं। कुछ महत्त्वपूर्ण आदी लोकगीतों के उदाहरणों
द्वारा हम आदी जनजाति के सामाजिक एवं सांस्कृतिक विशेषताओं से परिचित हो सकते हैं।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> अरुणाचली साहित्य में प्रकृति
के साथ सहजीविता एवं साहचर्य के उदाहरण बहुतेरे मिलते हैं। आईनाम ईरिंग मानती हैं कि,
‘‘प्रकृति के बहुत करीब रहने के कारण अनेक प्राकृतिक गीत भी उनके लोकगीत में मिलते
हैं। उनके लोककथाओं में उनके आस-पास पाये जाने वाले सभी जीवों और पेड़-पौधों पर आधारित
कथाएँ मिलती हैं। अनेक ऐसे लोकगीत हैं जहाँ उन कथाओं को गीतों में लयबद्ध करके प्रस्तुत
किया गया है। आदी समाज में पहले उपजनजातियों के मध्य युद्ध होते रहते थे। अतः अनेक
लोकगीत भी हैं जहाँ युद्धों का वर्णन मिलता है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="background: white; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a></span><span style="color: black; font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुविध भाव, संवेदना, ऋत-व्यवस्था,
विचार-अभिव्यक्ति, दंतकथा-पुराकथा, लोकगाथा-लोककथा इत्यादि को स्वयं में समेटे अरुणाचल
का एकात्मक स्वरूप-‘अनेकता में एकता’ का है। विशेषकर भाषा वह मुख्य उपादान है जिससे
अरुणाचलवासी सर्वाधिक लगाव और निकटता महसूस करते हैं। अरुणाचली लोक-साहित्य में प्रयुक्त
भाषा दीर्घजीवी होती हैं। भले ही वह अरुणाचली लिपि (हाल के दिनों में कुछ जनजातियों
द्वारा विकसित एवं परिष्कृत) में न के बराबर लिखी जाती हों, पर उनका असल रूप और ठाठ
वाचिक ही है। यह और बात है कि अंध-आधुनिकता के प्रत्यक्ष-परोक्ष दबाव में हम अपनी भाषा
का निज-घर और चेतस-मन लगातार खो रहे हैं। कई बार इरादतन हम अपनी मातृ-बोलियों एवं भाषाओं
की अनदेखी करते हैं जिससे उनके आगे बचे होने की उम्मीद भी क्षीण हो जाती है। प्रबुद्ध
चिंतक और लेखिका रमणिका गुप्ता स्पष्ट शब्दों में कहती हैं कि, ‘‘भाषाएँ मरा नहीं करती,
भाषाएँ मार दी जाती हैं। भाषा बोलने वाले मारते हैं या सरकार मारती है। बोलने वाले
इसलिए मारते हैं क्योंकि उनको रोजगार नहीं मिलता और भाषाओं में रोजगार मिलने लगे तो
भाषाएँ ज़िन्दा रहेंगी, भाषाएँ समृद्ध होंगी, आपस में सहयोग करेंगी, आपस में एक-दूसरे
से शब्द लेंगी और विकसित होंगी। इस तरह दुनिया भर में भाषाएँ बढेंगी, मरेंगी नहीं।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
भाषाओं के बचने-बढ़ने की यह कामना जरूरी है, क्योंकि वाचिक अथवा मौखिक रूप में विद्यमान
ये शब्द-शक्तियाँ किसी संस्कृति-विशेष का वास्तविक कोठार हैं, कुल जमापूँजी हैं। अतएव,
सभ्यता का आद्यरूप इन्हीं में वर्तमान होता है। जातीय स्मृतियों की सामूहिक चेतना इन्हीं
के माध्यम से बुलंद तथा दीर्घजीवी बनती हैं। अरुणाचली मर्म और संवेदना के सुघड़ चितेरे
और इस प्रदेश के युवा कवि तारो सिन्दिक लिखते हैं, “यह बहुत ही दिलचस्प बात है कि अरुणाचल
में सभी जनजातियों की अपनी-अपनी भाषा एवं बोलियाँ, धार्मिक आस्थाएँ, वेश-भूषा, सामाजिक
रीति-रिवाज, संस्कृति, जीवनशैली एवं त्योहार है। इतनी सारी विविधताएँ होने के बावजूद
अरुणाचलवासी शांतिपूर्वक अपना जीवन व्यतीत करते आ रहे हैं। ‘विविधता में एकता’ जिस
तरह भारत को विश्व में अलग पहचान दिलाती है, वही अरुणाचल प्रदेश को भारत में। इसी कारण
अरुणाचल प्रदेश को ‘लघु भारत’ की उपाधि प्राप्त है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
अरुणाचल के सभी बाशिंदे अपनी जीवन-दृष्टि, परम्परा-बोध और इतिहास-दर्शन में तमाम तरह
के बदलावों और आधुनिक क्रियाकलापों को आत्मसात किए हुए हैं। प्रोफेसर एम. वेंकटेश्वर
के नज़रिए से देखें, तो-‘‘यहाँ की जनजातियाँ अपने मौलिक जीवन विधान के लिए मशहूर हैं।
इन सभी जनजातियों में शिक्षा का प्रसार तेजी से हो रहा है। इन लोगों की जीवनशैली में
आधुनिकता का प्रवेश हो चुका है। ये सभी जनजातियाँ आधुनिक जीवनशैली को अपना रही हैं
किन्तु अपनी संस्कृतिक और सामाजिक परम्पराओं का ये कट्टरता से पालन करती हैं। जन्म,
विवाह, मृत्यु के संस्कार सभी जनजातियों में भिन्न-भिन्न विधियों से सम्पन्न किए जाते
हैं। इन संस्कारों की अपनी विशेषताएँ हैं और इन्हें सभी लोग बहुत ही आदर और भक्ति-भाव
से सम्पन्न करते हैं। इनके संस्कारों में अंधविश्वास और प्राचीन रूढ़िवादिता की मौजूदगी
आश्चर्य पैदा करती है। अनेक जनजातियों में धार्मिक अनुष्ठानों में पशुबलि की प्रथा
मौजूद है।अरुणाचल की न्यायिक प्रणाली जनजातीय नियम-कानूनों का परिपालन करती है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
अरुणाचल के उच्च शिक्षा में हिन्दी भाषा के पहले प्रोफेसर ओकेन लेगो आदी जनजाति का
सन्दर्भ देते हुए कहते हैं-‘‘आदी समाज पूर्ण रूप् से जनतांत्रिक समाज है, जिसकी नींव
में केबांग है। केबांग वह संस्था है जिसके द्वारा आदी समाज नियंत्रित होता है। केबांग
के द्वारा ही आदी समाज की दैनंदिन गतिविधियाँ तथा विभिन्न क्रियाकलाप आदि प्रबंधित
एवं नियंत्रित होते हैं। केबांग शब्द का व्यवहार आम बैठक, सम्मेलन तथा आम विचार-विमर्श
आदि के लिए भी किया जाता है। आदी समाज में न्याय व्यवस्था की संस्था का नाम केबांग
है। आदी समाज के लिए केबांग वास्तव में वह आचार-संहिता है जो समाज की विभिन्न गतिविधियों
तथा विभिन्न पहलुओं में मनुष्य के लिए आचरण का ढाँचा तैयार करती है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्रीय अखण्डता और अखिल भारत का
स्वरूप निर्मित करने में इस तरह की सोच एवं चिंतन आवश्यक है। यही मूलभाव भारत की सामासिक
संस्कृति का द्योतक हैं जिस बारे में राष्ट्रकवि रामाधारी सिंह दिनकर ने अपनी पुस्तक
‘संस्कृति के चार अध्याय’ में विस्तारपूर्वक लिखा है। उत्तर-पूर्व का जनजातीयबहुल समाज
इस तरह की सांस्कृतिक सामासिकता से गहरे जुड़ा-बँधा हुआ है। खुद <span lang="HI">अरुणाचल
प्रदेश में तकरीबन सौ जनजातियाँ एवं उप-जनजातियाँ निवास करती हैं। इस प्रदेश में
जनजातियों की सख्या सर्वाधिक होने के कारण </span>यहाँ <span lang="HI">की
लोक-संस्कृति</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">-<span lang="HI">शैली</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोली-वाणी</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">भाषा</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहन-सहन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खान-पान</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कला</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वेश-भूषा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रंग-ढंग आदि
एक-दूसरे से परस्पर भिन्न होते हैं। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन बहुभाषिक भिन्नताओं को निकट से देखें, तो हर एक भाषा स्वयं
में एक स्वतन्त्र तथा समृद्ध जनजातीय संस्कृति का संवाहक है।<span lang="HI"> यहाँ
कई ऐसे धार्मिक-सांस्कृतिक स्थल हैं जिन्हें देखकर हर एक भारतीय को गौरव होता है
और अभिमान भी। प्राकृतिक सौन्दर्य की बात करें</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो समूचा
अरुणाचल पहाड़</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जंगल</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घाटी</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नदी</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खेती आदि से
भरा-पूरा प्रदेश है। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वीकिपीडिया जैसे आधुनिक वेब-अभिलेखागार तक को यह मालूम है कि
“अरुणाचल प्रदेश के नागरिकों के जीवनयापन का मुख्य आधार कृषि है। इस प्रदेश की अर्थव्यवस्था
मुख्यत: 'झूम' खेती पर ही आधरित है। आजकल नकदी फसलों जैसे-आलू, और बागबानी की फसलें
जैसे सेब, संतरे और अनन्नास आदि को प्रोत्साहन दिया जा रहा है। अरुणाचल प्रदेश के पहाड़ी
लोग खेती की पारंपरिक विधि शिइंग (झूम) का प्रयोग करते हैं। इस कृषि विधि की मुख्य
पैदावार चावल, मक्का, जौ एवं मोथी (कूटू) हैं। अरुणाचल प्रदेश की मुख्य फसलों में चावल,
मक्का, बाजरा, गेहूँ, जौ, दलहन, गन्ना, अदरक और तिलहन हैं।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
राजीव गाँधी विश्वविद्यालय के प्रयोजनमूलक हिन्दी पाठ्यक्रम की विद्यार्थी रह चुकीं
तोको यानी लिखती हैं, “प्राकृतिक छटाओं के बीच बसे अरुणाचल प्रदेश का इलाका पहाड़ी,
तो मार्ग बेहद दुर्गम है। इसलिए यहाँ हर जगह खेती एक ही तरीके से किया जा सकना संभव
नहीं है। अरुणाचल में झूम खेती के साथ पानी खेती अधिक होते हैं जो महीने और मौसम के
अनुसार किए जाते हैं। प्रायः झूम खेती में मिर्च, अदरक, मकई, संतरे तथा तरह-तरह की
सब्जियाँ उगाई जाती हैं जबकि पानी खेती में धान उगाई जाती है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
यानी इस प्रदेश की ऐतिहासिकता पर विचार करते हुए कहती हैं, “अरुणाचल प्रदेश के ऐतिहासिक
पृष्ठभूमि को देखें, तो इसका परिप्रेक्ष्य व्यापक और भारतीयता के पहलू से अंतरंग सम्बन्धित
है। अब तक ज्ञात जानकारी के अनुसार, भारत में कुल 3 तरह की प्रजातियाँ पाई जाती है
वह है-आर्यन, मंगोलियन, द्रविडियन। इन तीनों प्रजातियों में से अरुणाचल प्रदेश के लोगों
को मंगोलियन जनजाति का माना जाता है। अरुणाचल की पृष्ठभूमि अहोम साम्राज्य की स्थापना
से शुरू होती है। तेरहवीं सदी में सुखाफा ने असम के शिव सागर नामक जगह पर कब्जा कर
अहोम साम्राज्य की स्थापना की। अहोम साम्राज्य के पतन के बाद अंग्रेजों का शासन शुरू
हो गया। सन 1834 तक आते-आते अंग्रेजों ने अहोम साम्राज्य पर पूरी तरह कब्जा कर लिया।
18वीं सदी में ही चीन और भारत के बीच शिमला समझौता (1930) हुआ, जिसमें एक सीमा निर्धारित
की गई। इस सीमारेखा को सर हेनरी मेकमोहन के नाम से ‘मेकमोहन लाइन’ नाम दिया गया। जब
अंग्रेजों ने देखा कि उत्तर भारतीय संथाल और गोंड जनजाति के लोग अपने जल, जमीन और जंगल
के लिए अंग्रेजो के छक्के छुड़ा सकते हैं तो उनको यह अंदेशा हुई कि-अरुणाचल के जनजातीय
लोग भी ऐसा कर सकते हैं। अरुणाचल में प्रवेश सम्बन्धी अधिकार सुनिश्चित करने के लिए
अंग्रेजों ने ही ‘इनर लाइन परमिट</span><span style="mso-ascii-font-family: "Nirmala UI"; mso-bidi-font-family: "Nirmala UI"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Nirmala UI";">’</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">(Inner Line Permit) की अवधारणा रखी। सन् 1873 में अंग्रेजों
ने इनर लाइन परमिट बनवाई जिसमें यह नियम लागू किया गया कि बाहर से आने वाले लोग इस
पहचान-पत्र के बिना अंदर नहीं जा सकते हैं।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यद्यपि आईएलपी की व्यवस्था आज भी
अरुणाचल में प्रचलन में है। इस व्यवस्था के कारण यहाँ आने वाले बाहरी लोगों की संख्या
कम है और यह परिक्षेत्र शहरीकरण अथवा अतिशय विकास की मार से अब तक बचा हुआ है। किन्तु
समय के साथ स्थितियाँ-परिस्थितियाँ तेजी से बदल रही हैं। आर्थिक सुधार एवं विस्तार
ने इस प्रदेश को भी वैश्विक भारत की बदली हुई नई छवि से तालमेल या फिर संतुलन बिठाने
ख़ातिर विवश कर दिया है। पूँजी संग्रह और निवेश द्वारा मुनाफे़ को समृद्धि का पर्याय
मान चुके आधुनिक अर्थव्यवस्था को अरुणाचल का जनजातीयबहुल समाज भी अपना ‘आदर्श’ मानने
लगा है। इस कारण यहाँ की निज-संस्कृति और भाषा पर संभावित खतरे आये दिन नुकीले और तीखे
होते जा रहे हैं। यह बात जरूर है कि अरुणाचल की जनजातियों की आन्तरिक संरचना, बनावट-बुनावट
आदि में जातीय स्मृतियों तथा पारम्परिक आख्यानों की भूमिका जबर्दस्त है। वे अनेकानेक
बिम्ब, रूप, छटा इत्यादि के रूप में इनसे गहरे जुड़े हैं। लोक-सहकार की इस संस्कृति
को देखते हुए नहीं लगता है कि बाज़ार की कारगुजारियाँ अथवा साम्राज्यवादी आक्रमण इतनी
आसानी से अपने मक़सद में कामयाब हो सकता है। अरुणाचल सहित पूरे पूर्वोत्तर की स्थूल-सूक्ष्म
समझ रखने वाले विद्वान अध्येता और केन्द्रीय हिंदी संस्थान, आगरा के वर्तमान निदेशक
प्रो. नन्दकिशोर पाण्डेय की दृष्टि में “पूर्वोत्तर की भाषा, संस्कृति और लोक-साहित्य
आज भी प्रचुरता में उपलब्ध हैं या बाहरी दबाव के बावजूद बची हुई हैं, तो उसका मुख्य
कारण है कि यहाँ के लोगों ने इनको अपनी दाँत से कस के पकड़ रखा है। भाषा के संरक्षण-सुरक्षा
के लिए प्रेम और समर्पण अनिवार्य है।‘’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस अनिवार्यता पर बल दिया जाना इसलिए
भी आवश्यक है, क्योंकि अनपेक्षित घटनाएँ लगातार घट रही हैं; अवांछित घुसपैठ तेजी से
बढ़ता ही जा रहा है। यह बदलाव नैसर्गिक, प्राकृतिक अथवा शाश्वत नहीं है; बल्कि यह पूर्णतया
प्रायोजित है। आदिवासी जनसमाज के ऊपर शोध एवं अकादमिक लेखन करने में जुटे डाॅ. अभिषेक
कुमार यादव की दृष्टि में ये परिस्थितियाँ अत्यन्त चिन्तय एवं त्रासद हैं-‘‘उत्तर-पूर्व
के राज्यों में आदिवासी समाजों के सामने दूसरी विकट परिस्थितियाँ मुँह बाये खड़ी हैं।
जहाँ एक तरफ आम्र्ड फोर्स स्पेशल पाॅवर एक्ट है, तो दूसरी तरफ निजीकरण और भूमंडलीकरण
का तेज हमला है। इसने उनकी भाषा-संस्कृति पर जोरदार प्रहार कर दिया है। एक वर्गहीन
समाज में तेजी से कई वर्ग बनते जा रहे हैं। कुल मिलाकर कमोबेश हालत यह है कि आदिवासी
समाजों की अस्मिता और अस्तित्व पर ही खतरा उत्पन्न हो गया है।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn17" name="_ftnref17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
दरअसल, मनुष्य की जन्मजात प्रकृति है कि उसमें अभिव्यक्ति के साथ अभिव्यंजना-शक्ति
भी है। इस नाते कई बार वह सचाई को यथार्थपूर्ण नज़रिए से देखने की बजाय एक तरह की रोमांटिसिज़्म
में प्रत्यक्षीकृत करता है। उसका बड़ा नुकसान यह है कि कमियाँ ढँक जाती हैं। ऐसे में
जो दिख अथवा दिखाया जा रहा होता है वह या तो लबादा होता है अथवा अस्थायी निर्माण जिस
मुलम्मे के उतरते ही देर-सवेर वास्तविकता सामने आ ही जाती है। डाॅ. अभिषेक इस ओर संकेत
करते हुए कहते हैं, ‘‘आदिवासी समाजों को देखने की जो दो निगाहें हैं एक बेहद रोमांटिक
तरीके से और दूसरी दुश्मन की तरह।“<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn18" name="_ftnref18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>इसके लिए वह अरुणाचल के सुप्रसिद्ध लेखक येशे दोरजी
थोंगछी के उपन्यास ‘सोनाम’ का जिक्र करते हैं जो मूल असमिया में लिखा गया है और अब
उसका हिंदी अनुवाद भी उपलब्ध है। लेखक के संवेदनशील प्रकृति के बारे में बात करते हुए
वे कहते हैं कि, ‘‘लेखक इन दोनों निगाहों से दूर है। वह ब्रोकपा समुदाय की अपनी कमजोरियों
को भी पकड़ रहा है पर उसे हीन साबित करने के लिए नहीं बल्कि बेहद अपनापे के साथ। साथ
ही वह ब्रोकपाओं के लिए किसी रोमांटिक निगाह से बचते हुए उनकी बदल रही सामाजिक-व्यवस्था,
आर्थिक-व्यवस्था को भी चिन्हित कर रहा है। यह वह विचार-प्रक्रिया है जिसकी आज आदिवासी
साहित्य को सख्त जरूरत है।"<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftn19" name="_ftnref19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: center; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 13.5pt;">………………….<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">डॉ.</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजीव</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रंजन</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रसाद</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सहायक</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रोफेसर</span><span style="font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिन्दी</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विभाग</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">राजीव</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गाँधी</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">विश्वविद्यालय</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रोनो</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हिल्स</span><span style="font-size: 12.0pt;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दोईमुख</span><span style="font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अरुणाचल</span><span style="font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">प्रदेश</span><span style="font-size: 12.0pt;">-791112<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मो</span><span style="font-size: 12.0pt;">. : 9436848281<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 17.0pt; margin-bottom: 12.0pt; mso-add-space: auto; text-align: right; text-indent: .5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ई</span><span style="font-size: 12.0pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मेल</span><span style="font-size: 12.0pt;"> : </span><a href="mailto:rrprgu@gmail.com"><span style="font-size: 12.0pt;">rrprgu@gmail.com</span></a><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="mso-element: footnote-list;">
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<br />
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[1]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अशरफ</span>, </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>.
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एम</span>.;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिन्दुस्तान</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">निवासियों</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जीवन</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">और</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">उनकी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">परिस्थितियाँ</span>’;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिंदी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">माध्यम</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">कार्यान्वय</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">निदेशालय</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिल्ली</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पुनःसंस्करण</span>:
2006; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
02<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पाँच-छह</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2015; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
09</b></div>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
59</b></div>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
61</b></div>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पाँच-छह</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2015; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
66</b></div>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-size: 10.0pt;">http://www.apnimaati.com/2017/03/blog-post_13.html</span></b></div>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
138</b></div>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
145</b></div>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[9]</span></b></span><!--[endif]--></span></b></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">डाॅ</span>. </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अनुशब्द</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पूवोत्तर</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनजातीय</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">साहित्य</span>’;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वाणी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रकाशन</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नई</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिल्ली</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संस्करण</span>:
2015; <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>. 16<o:p></o:p></b></div>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सिन्दिक</span>,
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तारो</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तागिन</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनजाति</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">महोत्सव</span>:
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दोन्यी’</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चैमासा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">नवम्बर</span>,09-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">फरवरी</span>,
2010; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
89</b></div>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[11]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पाँच-छह</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2015; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
152</b></div>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[12]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पाँच-छह</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2015; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
53</b></div>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[13]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>www.hi.wikipedia.org</div>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[14]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यानी</span>,
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तोको</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">न्यीशी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनजाति</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">त्योहारों</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आधुनिकता</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभाव</span>:
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विश्लेषणात्मक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अध्ययन</span>’
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">द्वारा</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रस्तुत
लघु</span> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शोध</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रबन्ध से</span>; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रयोजनमूलक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिन्दी</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वर्ष</span>:
2018; (</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अप्रकाशित</span> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लघु शोध</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रबन्ध</span>)</b></div>
</div>
<div id="ftn15" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[15]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यानी</span>,
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">तोको</span>;
‘</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">न्यीशी</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनजाति</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">के</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">त्योहारों</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पर</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आधुनिकता</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">का</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभाव</span>:
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">एक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">विश्लेषणात्मक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अध्ययन</span>’
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">द्वारा</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रस्तुत
लघु</span> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">शोध</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रबन्ध से</span>; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रयोजनमूलक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">हिन्दी</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वर्ष</span>:
2018; (</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अप्रकाशित</span> </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">लघु शोध</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रबन्ध</span>)</b></div>
</div>
<div id="ftn16" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[16]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दैनिक</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पूर्वोदय</span>;
30 </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अगस्त</span>,
2018; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>05</b></div>
</div>
<div id="ftn17" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref17" name="_ftn17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[17]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
38</b></div>
</div>
<div id="ftn18" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref18" name="_ftn18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[18]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
39</b></div>
</div>
<div id="ftn19" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A5%80%20%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95%202018.doc#_ftnref19" name="_ftn19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">[19]</span></span><!--[endif]--></span></span></a>
<b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अरुण</span>
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">प्रभा</span>;
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">संयुक्तांक</span>
(</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सात</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">आठ</span>);
</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">जनवरी</span>-</b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">दिसम्बर</span>,
2016; </b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">पृ</span>.
39</b></div>
</div>
</div>
<br /></div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-22625550061735497132018-08-22T07:26:00.007-07:002018-08-22T07:31:25.785-07:00सारे जहां से अच्छा भारतीय बाज़ार?<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: justify;">
-------------------- </div>
<b><span style="color: #cc0000;"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;">डॉ.</span><span style="font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;">राजीव</span><span style="font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;">रंजन</span><span style="font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;">प्रसाद</span></span></b><br />
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-align: right; text-indent: 48px;"><br /></span>
<br />
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
</div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जब</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कोई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बात</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कहते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">या</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कि</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किसी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पक्ष</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विचार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span>, <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तो</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राष्ट्र</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राष्ट्रीयता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भाव</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सर्वोपरि</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लेकिन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पथिक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बार</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हमें</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधुनिक</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विश्व</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तौर</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तरीकों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">असहमत</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पड़ता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">या</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कि</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनकी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">गैर</span>-<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जरूरी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कारस्तानियों</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सीधे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विरोध</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करना</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पड़ता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तरह</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कार्रवाई</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आप</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दुश्मन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बन</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाते</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिनके</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आक्रमण</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पूरा</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विश्व</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">त्रस्त</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राष्ट्रीय</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संप्रभुता</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खतरे</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है; </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पर</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">भी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">कि</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">ये</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">ही</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">वे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">लोग</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">जो</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सबसे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">अधिक</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">मदद</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">करते</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span style="text-indent: 0.5in;">; </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">बिना</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">शर्त</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">आपको</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">बहुत</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सारी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सहूलियते</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रदान</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">करते</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span style="text-indent: 0.5in;">; </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">किन्तु</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">इस</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">दरियादिली</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पीछे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">छुपी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">हुई</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">उनकी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">मंशा</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">बेहद</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">खतरनाक</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">होती</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">वे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">चंद</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">या</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">गिने</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">चुने</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">लोगों</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सम्पन्न</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">बनाने</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">या</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">उनकी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">श्रेष्ठता</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">स्वीकार</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">करने</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">करार</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पर</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">समूचे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">देश</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">जनता</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">अपनी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पूँजीवादी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">घेरे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">फाँस</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">लेते</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं. </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">आज</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">आधुनिक</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">किस्म</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">गुलामी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">दासता</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">जिसमें</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रत्यक्ष</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">अथवा</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">नंगी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">आँखों</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">से</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">कुछ</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">भी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">ग़लत</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">मालूम</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">देता</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">लेकिन</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">बाद</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पीढ़ी</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">जो</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">भुगतना</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">; </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">उसे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सिर्फ</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">एक</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">ही</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">नाम</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">दिया</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">जा</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">सकता</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">पराधीनता।</span><span style="text-indent: 0.5in;"> दरअसल, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">भूमंडलीकृत विश्व में देशी, स्थानीय, लोक-स्थापित मूल्यों को छोड़ना मानों हम सबकी अनिवार्य विवशता घोषित की जा चुकी है। ऐसा इसलिए कहना पड़ रहा है, क्योंकि अब अपना सबकुछ बाज़ार-पूँजीकरण के हवाले है। सहस्त्राब्दी की दहलीज़ पर खड़ी दुनिया हर रोज बदल रही है, किन्तु जिस बदलाव को हम खुले तौर पर स्वीकार करते हैं, वह हैं-‘शक्ति अधिग्रहण के पश्चात पूँजी-निवेश द्वारा आधारभूत संरचना तथा स्वरूप में आए मूलभूत परिवर्तन।‘ यह परिवर्तन सायास और इरादतन जारी हैं-निर्बाध, निद्र्वंद्व, निरन्तर। यह कब का घोषित किया जा चुका है कि पश्चिमी तकनीकी संचार-क्रांति को आज़माना है, तो उनकी शर्तों पर जीना हमारी मजबूरी और बाध्यता दोनों है। उत्तर आधुनिक परिभाषा में ‘अच्छी तरह’<span lang="HI"> जीने के लिए कुछ चीजों को बर्दाश्त करना पड़ेगा, वह चाहे गुलामी हो या फिर बाज़ार। लेकिन मनोवैज्ञानिक दृष्टि में बात कुछ और संकेत करती है। मनोविज्ञानियों के अनुसार</span>, ‘<span lang="HI">जब खतरा लगातार एक ही तीव्रता के साथ आदमी को धर लेता है तब आदमी के पास खतरे से बचने का एक ही उपाय होता है और वह है खतरे की उपेक्षा।</span>‘<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftn1" name="_ftnref1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">[1]</span></span></span></a> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह उपेक्षा भी सायास घटित न होकर प्रायोजित </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; text-indent: 0.5in;">तथा इरादतन हुआ कर<span lang="HI">ता है</span>। <span lang="HI">यह भी होता है कि यह बाद में जाकर हमारे स्वभाव और </span>आचरण <span lang="HI">का अंग बन जाता है। ऐसे में विचार</span>-<span lang="HI">प्रणाली अथवा मूल्य</span>-<span lang="HI">बोध को सुविधानुसार टरकाया जाने लगता है। भीतर का प्रतिरोध जब तक जाग्रत होता है वह हस्तक्षेप का साहस जुटाता है</span>; <span lang="HI">अपनी असहमति को लेकर सारा बल कूटता है</span>; <span lang="HI">लेकिन बाद में आखिरकार वह टूट जाता है</span>; <span lang="HI">उसकी समस्त कवायद नाक़ाफी साबित होती हैं। अर्थात सम्यक् साधना की कमी और उपयुक्त संयम के अभाव के कारण बाज़ार से घिरा भारतीय</span>-<span lang="HI">मानस अधुनातन तर्कों</span>, <span lang="HI">दलीलों</span>, <span lang="HI">उदाहरणों</span>, <span lang="HI">मंतव्यों इत्यादि के आगे अपनी हार मान लेता है। इसके बाद सबकुछ वही घटित होता है जो पूँजीवादी इजारदारों की पहुँच और पराक्रम में है।</span></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस तरह की <span lang="HI">स्वीकारोक्ति निर्लज्ज लग सकती है किन्तु सचाई यही है कि अधिसंख्य भारतीयों की चित्तवृत्ति पश्चिमी मनोवृत्ति से ग्रस्त तथा उनकी ही मानसिकता से चालित है। नतीजतन</span>, <span lang="HI">हम अपना निज</span>-<span lang="HI">मन खो चुके हैं तथा अब</span> <span lang="HI">हमारे ऊपर अंकुश और एकाधिकार दूसरों का है। बाज़ार की चपेट में बझे भारतीयों की स्थिति यह है कि उनका आंतरिक मन जो कह रहा है उससे उनका अपना ही दिमाग दिल्लगी कर बैठता है</span>; <span lang="HI">धोखा दे देता है। फलस्वरूप होता यह है कि हमें हमारी उम्मीदों</span>, <span lang="HI">आशाओं</span>, <span lang="HI">इच्छाओं के विपरीत परिणाम देखने को मिलते हैं। </span>आदिवासी-जनों <span lang="HI">तथा </span>किसानों के विरोध-प्रतिरोध में समानता एक-सी है, इसलिए आज दोनों बिरादरी सर्वाधिक विपदाग्रस्त है। उनके युवाओं की हालत तो बद से बदतर है। उनके सुरक्षित भविष्य वास्ते राजनीतिज्ञ मनगढंत महावाक्यों की रचना चाहे जितनी भी कर रहे हों, लेकिन उनकी बुनियादी जरूरतों की न तो पूर्ति हो पा रही है और न ही उन्हें ‘जैनुइन’ सुविधा-सहूलियत मिल पा रहा है। ऐसे में इन दोनों ज़मातों की दशा एकसम है। हालत और हालात दोनों ख़राब हो चले हैं। चुप्पी एक निष्ठुर बर्बरता है जिसके हम गवाह हैं। मध्य-वर्ग इस प्रकार के बाज़ारू समझौते करने का अभ्यस्त है। इसलिए पूँजी और मुनाफे के फेर में फँसे भारतीय राजनीति को इस वर्ग से खतरा नहीं है। काॅरपोरेट-विकास समर्थित सरकार को जिनसे खतरा है वह उनको अपने तरीके से निपटा रही है। सरकारी-तंत्र द्वारा जो लोग नहीं निपटाया जाना चाहते हैं, उनका चुप रहना काफी है। मूल्यहीन ऐसे लोगों के बीच संचार का एक बढ़िया सिद्धान्त काम करता है और वह है-‘स्पाइरल आॅफ साइलेंस’। विरोध-प्रतिरोध को भी पूँजीवादी खेमे ने अपने ही खि़लाफ बड़ी चालाकीपूर्वक खड़ा किया है जिसके ढंडे-बैनर तले समझौतापरस्त, अवसरवादी, चाटुकार बौद्धिक-वर्ग एकजुट है। इनकी एकजुटता बाहरी तौर पर पूँजीवाद और काॅरपोरेट विकास कौन है और किसको पड़ी है कि वह आत्महत्या कर अपनी जान गवाँ चुके किसान, मजदूर, युवा, लेखक आदि की सुध ले, उनकी समस्या का स्थायी समाधान ढूँढ निकाले। कोई काॅरपोरेट अपनी अन्तरात्मा को टटोले और एकबारगी जन-मूल्य के प्रति ईमानदार और प्रतिबद्ध हो जाए। ऐसा होना कौन चाहेगा; क्योंकि ऐसे व्यक्तियों को ‘फोब्र्स’, ‘न्यूज़वीक’, ‘टाइम’ आदि ‘पाॅपुलर मैग्ज़ीनों’ में जगह नहीं मिल सकता है, इनके आवरण पर उनकी छवियों का पदार्पण संभव नहीं है। हम में से अधिसंख्य मुल्क की मर्यादा और जन-मूल्य खोने की हद तक इस ‘पाॅपुलिरिटी’ के दिवाने होते हैं; इसलिए उनका मुक्त-बाज़ार का समर्थक होना जरूरी है, स्वाभाविक है। जहाँ तक मुक्त व्यापार का सवाल है, तो <span lang="HI">ईमान</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ओ</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">धर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">च्यूत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समर्थक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">असंगत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सहमति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आचरण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मूल्यगत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ह्रास</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तात्कालिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">निर्णय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ठहराने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">फौरी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रवैया</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आरोपित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपनाया जाता है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> दरअसल, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उपभोक्ता</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इरादतन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चालाकीपूर्वक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अर्थव्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एकाधिकार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जमाने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खातिर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मानस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विकृत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विरूपित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">देता </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अक्सर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नए</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुद्दे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आयातीत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एजेण्डे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तहत</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">डिबेटबल’</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बनाया</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जनसंचार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">माध्यमों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बुर्जुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिसके</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कोर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्ट्रक्चर</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">निर्माण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अन्याय</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जायज़</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संगत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सिद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एजेण्डे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बढ़ाती</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अक्सर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बौद्धिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">टुच्चेपन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सामाजिक</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सांस्कृतिक</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पैटर्न</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुहैया</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कराती</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ताकि</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सबकुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अवश्य</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दिखे</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ज़ाहिर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बातों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मूल्य</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जुड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तत्त्वों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शामिल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दे।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एकमुश्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुनाफ़े</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शर्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सर्वस्व</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बेच</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मालूम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अटल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">निश्चयी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दृढ़विश्वासी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कीमत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आँकता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बोली</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लगते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तत्काल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आमादा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">यहाँ हमारे लिए विचारणीय पहलू यह है कि, ‘‘नए कलारूपों (टेलीविज़न, सिनेमा, नवमाध्यम इत्यादि) ने भी हमारे संवेगात्मक प्रतिबोधों को निर्देशित ही नहीं किया है, बल्कि बिंबों, प्रतीकों, अभिप्रायों और अभिव्यंजानाओं के आयामों में ही उथल-पुथल मचा दी है। ‘ललित कलाओं’ के परखे-मंजे माध्यमों के बजाय आज ‘टैक्नोलाॅजिकल कलाओं’ के ‘मास मीडिया’ का जादू भरा और शासनचालित सम्प्रेषण हमें पूर्णतः घेरे हुए है।...वर्तमान में ‘विज्ञापन’ तथा ‘फैशन’ हमारी माँगों एवं रुचिओं को नियंत्रित करके हमारा आत्मनिर्वासन भी गहरा रहे हैं तथा हमारी अस्मिता को भी विलुप्त कर रहे हैं। सौन्दर्यबोध को अकेलेपन, अजनबीपन, अमानवीयकरण, विकृतिकरण आदि की नई तथा जटिल अनुभूतिदशाओं से इस तरह जूझना पड़ रहा है कि अभिव्यंजनाओं में प्रतीकों, फंतासियों, दुःस्वप्नों, भ्रान्तियों, आतंक और संत्रास आदि का विलक्षण खजाना बिखर आया है।‘’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftn2" name="_ftnref2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">[2]</span></span></span></a></span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खुले तौर पर उपभोक्तावादी संस्कृति का प्रस्तावक अथवा समर्थक लोग अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अस्मितामूलक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सांस्कृतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इतिहास</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बोध</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बगैर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समर्पण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दे </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहे <span lang="HI">हैं।</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">यह चाहे दबाव में हो या स्वेच्छापूर्वक; लेकिन इसमें व्यक्ति-विशेष का अपना हित-लाभ जुड़ा होता है। इस प्रक्रिया में शामिल लोग राष्ट्र से पहले अपनी पहचान और भूमिका को प्राथमिकता देते हैं; वे अपनी लोकप्रियता को ‘कैश’ कराने के लिए साम्राज्यवादी नीतियों का अनुसरण ही नहीं करते; बल्कि वे पश्चिम की असमान-अराजक बँटवारे पर टिकी अर्थव्यवस्था को जानते-समझते हुए भी; अपना लोभ-संवरण नहीं कर पाते। चूँकि ऐसे लोगों को मूल्य-नीति से अधिक माल और पूँजी का केन्द्रीकरण लुभाता है; इस कारण वे इसके ख़िलाफ जाने की नहीं सोचते है। अतएव, राजनीति जिसका भारतीय समाज पर अंकुश या दबदबा सबसे ज्यादा है; वह खुद इसी राह पर चलते हुए सत्ता और शक्ति-प्रदर्शन का षड़यंत्र करती है। वह बाज़ार की भाषा में अपने लिए जनादेश जुटाने का विज्ञापनी नज़रिया अपनाती है जिसमें राजनेता के छवि-निर्माण का तकनीकी-प्रौद्यौगिकी आधारित खुला खेल चलता रहता है। हास्यास्पद यह है कि अब तो विज्ञापन से हमें यह पता चलता है कि कौन-सा राजनेता सही है और उसके पक्ष में मतदान करना उचित है। विज्ञापन ही उसके बारे में ‘ओपीनियन लिडर’ की भूमिका में है। अचरज नहीं कि आजकल जनसंचार माध्यम अर्थात् समाचार-पत्र, पत्रिकाएँ, टेलीविज़न चैनल्स, रेडियो, सोशल मीडिया, अन्यन्य वेबसाइट आदि इसी समिधा में खेत हैं। हमारा विवेक उनके ही कहे से परिचालित हैं, तो हमारा निर्णय दिखाई जा रही दृश्यछवियों के अनुसार शत-प्रतिशत नकल करने ख़ातिर अभिशप्त। अब मीडिया जन-प्रहरी नहीं बाज़ार-गुरु है जिसके ज्ञान से हम यह देखते हैं कि क्या होना चाहिए; उसके इशारे पर हम कुछ नया करने को तत्पर हैं। सोशल मीडिया तो आजकल ‘मास्टर-माइंड’</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">बन चुका है जिसकी गिरफ़्त में एक बड़ी ज़मात या कह लें तादाद मौजूद है। इस तरह के</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बिकाऊ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आदमी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खतरनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ते हैं<span lang="HI"> जब</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">वे अपने</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">मताधिकार का प्रयोग भी विज्ञापन देखकर या किसी बहकावे में आकर करने लग जाते हैं।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">यह मामला गंभीर है क्योंकि यह सीधे हमारे ज्ञान-विवेक के अपहरण का मामला है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">क्योंकि विज्ञापन जिन छवियों-प्रतिछवियों का निर्माण कर रहा होता है वह सदैव ‘पेडेड’ होती हैं; एक एजेण्डा के तहत अपनी बात को रख अथवा दूसरे की बात को काटती हैं। विज्ञापन अपनी मूल-प्रकृति और व्यावसायिक उद्देश्य में ग़लत नहीं है; किन्तु जब वह हर नागरिक को उपभोक्ता मान लेने</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">की भूल करता है तो वह अपना वास्तविक अर्थ-मूल्य खो देता है। खासकर यह बात उस समय सबसे अधिक लागू होती है जब विज्ञापन किसी राजनीतिक-व्यक्तित्व को वस्तु मानते हुए उसके पक्ष-प्रतिपक्ष में जनमत-निर्माण करने में जुट जाता है, तो यहाँ उसका सम्प्रेषण-मूल्य नकारात्मक अभिवृत्ति को दर्शाता है न कि जनतांत्रिक चेतना या कि सामाजिक नीतिगत-आदर्श का वह द्योतक होता है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">इस तरह के घालमेल का परिणाम ख़तरनाक होते हैं। अर्थात्</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जनादेश</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधारित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ताकत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">एक ग़लत आदमी को सौंप दी जाती है जिसके लच्छेदार भाषण, जुमले, नारे, मुहावरे आदि भले सम्मोहक लगते हों, लेकिन परिणाम में बहुसंख्यक जनता के हिस्से में हासिल होता है-नील बट्टा सन्नाटा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वास्तव</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एकमात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लक्ष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुनाफे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">पर टिका होता है। इसलिए वह अपने</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हित</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हेतु</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अधीनस्थों</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">फाॅलोवर</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">) </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस्तेमाल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खतरा इन्हीं </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">‘मुगल मार्केटों’ <span lang="HI">से है।</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समझना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कि</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">साम्राज्यवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शक्तियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चुप्पी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सोहबत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ताकतवर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बनती</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वैश्विक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अर्थव्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बर्बर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नीति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ऐसे में हमारा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> ‘‘<span lang="HI">यह सोचना कि विज्ञान और यांत्रिकी एक दिन आदमी की सब समस्याएँ सुलझा देगी</span>, <span lang="HI">काले जादू पर विश्वास करने जैसा है।</span>‘’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftn3" name="_ftnref3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">[3]</span></span></span></a> <span lang="HI">जबकि भारत</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राष्ट्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अंतःप्रकृति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">तार्किक-दार्शनिक</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्वतन्त्रचेत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">तत्त्वतः </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्वधर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मूल्य</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विस्तारक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुनाफ़ाखोर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हरग़िज</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इसीलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उपनिषद्</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वै</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भूमा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तत्सुखम</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अर्थात्</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विस्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आनन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विस्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जनतांत्रिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आकांक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिसमें</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वसुधैव</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कुटुम्बकम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भावना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सन्निहित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">वहीं</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">साम्राज्यवाद</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पोषक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नवशिक्षित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पश्चिमीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अनुयायी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रश्नकर्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्मृतिभ्रंशता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शिकार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘'</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समझौतावादी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ढुलमुल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मेहनतकश</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जनता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्ग</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हितों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनसे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">घोर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">टकराव</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">'’<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftn4" name="_ftnref4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">[4]</span></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">राष्ट्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बाज़ारवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शिकार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यह कितना विडम्बनापूर्ण है कि<span lang="HI"> भारत</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अधिसंख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">निर्णय</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अमेरिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">निगाहबानी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधारित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पश्चिमी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">माॅडल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दूरदर्शिता</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पूँजीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चालित</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">महामारी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">का रूप ले</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चुका</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">फ़िलवक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सर्वसाधारण</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सामना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भूमंडलीकृत त्रासदियों के ख़िलाफ गला बुलन्द करने वाले वास्तव में <span lang="HI">वे</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किसानी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">शिक्षा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पद्धति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जल</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जंगल</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ज़मीन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्यारा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बोली</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वाणी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संवाद</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बातचीत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">किन्तु</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इंडियन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इंडियन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तो</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वीकेंड</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इंडियन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तो</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बुलेट</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ट्रेन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सवारी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रिलाइबल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रेट</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘5 </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्टार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मार्का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होटलबाज़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रेस्तरां</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">डिनर</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रिहायशी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ड्रिंक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लेट</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नाइट</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">डांस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आदी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पसंद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सर्जक</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रबन्धक</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बकायदा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">को</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 13.5pt; line-height: 20.7px;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">यथा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संगठन’</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बैंक’</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अन्तरराष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुद्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कोश</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आदि।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सारे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दर्शनहीन</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एनजीओ’</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समिधा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खेत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अँगुली</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पकड़</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ये</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुगल</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">टिकाऊ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बाज़ार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पहुँचा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पकड़ना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चाह</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सफल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दिख</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इन दिनों भारतीय बौद्धिकी के स्तर पर <span lang="HI">घिसी-पिटी बातें ही अधिक दुहरायी जा</span>ती <span lang="HI">हैं।</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नई बातों के लिए जनपक्षधर नेतृत्व का सरासर अभाव है। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अकादमिक-साहित्यिक <span lang="HI">लेखन</span>-<span lang="HI">वक्तव्य में ईमानदारी और प्रतिबद्धता के मूल्य नदारद हैं</span>, <span lang="HI">तो विवेक आधारित विश्वसनियता लगभग पलायित हो चुकी है। यानी जो सामने है वही इतना चमात्कारिक</span>, <span lang="HI">सम्मोहक और</span> ‘<span lang="HI">लार्जर एण्ड ग्रेटर दैन लाइफ</span>’ <span lang="HI">है कि हम यह मान चुके हैं कि बाज़ार की खुशहाली ही सच है</span>, <span lang="HI">कैमरे की छवि ही प्रसन्नता का सूचकांक है। इस तरह एक मदहोशी तारी है जिसका असर इतना गहरा है कि राजनीति की दिशा और विवेक तक इससे तय हो रहे हैं। आज</span> ‘<span lang="HI">सत्यमेव जयते</span>’ <span lang="HI">का अभिप्राय है</span>-‘<span lang="HI">विजय सदैव सत्य की होती है</span>’<span lang="HI">। अर्थात जो जीता वही सिकन्दर। यह धारणा राष्ट्रीयता को खण्डित करने के लिए काफी है</span>, <span lang="HI">क्योंकि यह अंततः राष्ट्रीय स्वाभिमान को ही मटियामेट करती हैं। बावजूद इसके बिकने की शर्त पर बिक जाना तय है। सचाई यही है कि बिना बिके बने रहने में तकलीफ बेतरह है। आज की तारीख़ में जो बिकने को तैयार नहीं है और दूसरों के लिए राह का रोड़ा है उसे फौरन मौत के घाट उतारा जाने लगा है। अतएव</span>, <span lang="HI">बिकाऊ मानस हमारी नियति बन चुकी है जिसमें हम हम ही होते हैं</span>; <span lang="HI">बस अपने ऊपर अधिकार दूसरों का हो जाता है। राजनीतिक कार्यकर्ता हों या काॅरपोरेट एजेण्ट अथवा एनजीओमार्का सेवादल</span>; <span lang="HI">लगभग सभी अपने जिंदा होने की शर्त पर किसी व्यक्ति</span>-<span lang="HI">विशेष से लेकर किसी उत्पाद</span>-<span lang="HI">विशेष तक का गुणगान कर रहे हैं</span>; <span lang="HI">उनके पक्ष में नाच</span>-<span lang="HI">कूद</span>, <span lang="HI">बोल</span>-<span lang="HI">कह आदि रहे हैं। आज की नई बनती दुनिया में विकास की छलांग चाहे कितना भी अप्रत्याशित या अटपटा लगे</span></span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर इनसे बरी होना आसान नहीं रहा। भुक्तभोगी कमोबेश सभी हैं</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> , <span lang="HI">क्योंकि हमारे घर की</span> ‘<span lang="HI">विंडो</span>’ <span lang="HI">बाज़ार के आँगन में ही खुलती है। अब यह मान लिया गया है कि मुकम्मल जहां इसी के बरास्ते संभव है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारतीय स्वधर्म का विरूपण अथवा विघटन एकदम अचानक से नहीं हुआ है। भारत स्वाधीनता आन्दोलन के दिनों से ही इन प्रवृत्तियों का शिकार हो चला था। </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">स्वार्थलोलुप<span lang="HI"> यह प्रवृत्ति </span>गहरे <span lang="HI">तक फैली</span>-<span lang="HI">पसरी हुई है। यह सब इस कारण हुआ है कि</span>-‘‘<span lang="HI">भारत में चूँकि साम्राज्यवादी शासन एक लम्बे काल तक रहा था</span>, <span lang="HI">इसलिए यहाँ एक काफ़ी विकसित पूँजीपति वर्ग</span>, <span lang="HI">और यहाँ तक कि बड़े पूँजीपतियों का वर्ग भी तैयार हो गया था।</span>...<span lang="HI">इसकी देश में बड़ी मजबूत जड़ें थीं और इसका जनता पर प्रभाव था और यह राष्ट्रीय आन्दोलन का नेतृत्व करने की क्षमता भी रखता था। साथ ही</span>, <span lang="HI">उसने</span>, <span lang="HI">विशेषकर इजारेदारी अवस्था में</span>, <span lang="HI">साम्राज्यवादी आर्थिक हितों के साथ घनिष्ठ आर्थिक सम्बन्ध स्थापित कर लिये थे।</span>‘<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftn5" name="_ftnref5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">[5]</span></span></span></a>’ <span lang="HI">कांग्रेस के साथ आजादी के बाद से ही चिपकी</span>-<span lang="HI">लिपटी इस आयातीत मानसिकता को नब्बे के बाद आए बाज़ार ने सर्वाधिक</span> ‘<span lang="HI">लिफ्ट</span>’ <span lang="HI">देना शुरू किया। इस नए</span> ‘<span lang="HI">फिनोमिना</span>’ <span lang="HI">में बाज़ार ही हमारा मार्गदर्शक बन गया और उपदेष्टा भी। तत्कालीन राजनीतिक नेतृत्व ने</span> <span lang="HI">इस अप्रत्याशित हेरफेर को अर्थव्यवस्था सुधार के मुलम्मे में परिभाषित किया। लेकिन यह सब करते समय हमने अपने विशिष्ट मूल्यों को न सिफ भूला दिया</span>, <span lang="HI">बल्कि हमने स्वधर्म का अपना पारम्परिक मार्ग भी खो दिया</span>, <span lang="HI">जिसमें समाज प्राथमिक और बाज़ार पूरक सामाजिक</span>-<span lang="HI">विधान के रूप् में </span>विद्यमान<span lang="HI"> था।</span></span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दाम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वस्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लगाए</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">थे</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बिकाऊ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">बहरहाल, भारतीय मानुष को ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">व्यापार</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">’ की खुली संस्कृति से चेतने की आवश्यकता है जो </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सबकुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लील</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आमादा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चंगुल</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रहते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चेते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वैध</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">गुलामी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">मोहरा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जाएँगे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चुनी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बरास्ते</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कब्जा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करेगी।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जवाब</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">विकल्प</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कांग्रेस</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">, भारतीय जनता पार्टी, </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">बहुजन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">समाज</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पार्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आम</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आदमी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पार्टी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कतई</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तलाश</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हमें</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">होगा</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">! </span><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अन्यथा आधुनिक बाज़ारवृत्ति अपनी करतूत की घानी में क्या</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">-<span lang="HI">क्या पेरती है या पेर सकती है</span>, <span lang="HI">यह </span>समूची भारतीय अस्मिता के लिए ख़तरनाक होगा।<span lang="HI"> </span>अतः मौन रहने की बजाय भारतीय बाज़ार को सारे जहां से अच्छा साबित करने पर तुले हुक्मरानों को यह संदेश देना आवश्यक है कि लोक-लुभावन विकास की शर्त पर भारतीय चेतना की गुलामी और उसकी ख़रीद-फ़रोख़्त कदापि बर्दाश्त नहीं की जाएगी।<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="text-align: center; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; line-height: 18.4px;">………………….<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;">सहायक</span><span style="font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;">प्रोफेसर</span><span style="font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;">हिन्दी</span><span style="font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt; text-indent: 0.5in;">विभाग</span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">राजीव</span><span style="font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">गाँधी</span><span style="font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">विश्वविद्यालय</span><span style="font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">रोनो</span><span style="font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">हिल्स</span><span style="font-size: 12pt;">, </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">दोईमुख</span><span style="font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">अरुणाचल</span><span style="font-size: 12pt;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">प्रदेश</span><span style="font-size: 12pt;">-791112<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">मो</span><span style="font-size: 12pt;">. : 9436848281<o:p></o:p></span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21pt; text-align: right; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">ई</span><span style="font-size: 12pt;">-</span><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 12pt;">मेल</span><span style="font-size: 12pt;"> : </span><a href="mailto:rrprgu@gmail.com"><span style="font-size: 12pt;">rrprgu@gmail.com</span></a><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<div>
<br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<div id="ftn1">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin: 0px;">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 15.3333px;">[1]</span></b></span></span></b></span></a><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वाजपेयी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कैलाश</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; ‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधुनिकता</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उत्तरोत्तर</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सारांश</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रकाशन</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पहला</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्करण</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">: 1999; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्ृ</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">.: 28<o:p></o:p></span></b></div>
</div>
<div id="ftn2">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin: 0px;">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 15.3333px;">[2]</span></span></span></span></a><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> <b>मेघ, रमेश कुंतल; ‘अथातो सौन्दर्यजिज्ञासा’; (भूमिका से)</b><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn3">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin: 0px;">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 15.3333px;">[3]</span></span></span></span></a><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वाजपेयी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">कैलाश</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; ‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">आधुनिकता</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">का</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">उत्तरोत्तर</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">सारांश</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रकाशन</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पहला</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्करण</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">: 1999; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्ृ</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">.:</span></b><span lang="EN-IN" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn4">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin: 0px;">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftnref4" name="_ftn4" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 15.3333px;">[4]</span></b></span></span></b></span></a><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">दत्त</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रजनी</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पाम</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अनु</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">.: </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संगल</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ओमप्रकाश</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">)‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारत</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">: </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्तमान</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भावी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">’; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पीपुल्स</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पब्लिशिंग</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हाउस</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्राण्</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">) </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लिमिटेड</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चतुर्थ</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्करण</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">: </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">फरवरी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, 2007 (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्रकाशक</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">की</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ओर</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">से</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">)</span></b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div id="ftn5">
<div class="MsoFootnoteText" style="margin: 0px;">
<a href="file:///C:/Users/user/Desktop/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%87%20%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82%20%E0%A4%B8%E0%A5%87%20%E0%A4%85%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BE%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A5%9B%E0%A4%BE%E0%A4%B0.docx#_ftnref5" name="_ftn5" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 15.3333px;">[5]</span></span></span></span></a><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> <b>, </b></span><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">रजनी</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पाम</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">अनु</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">.: </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संगल</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">ओमप्रकाश</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">); ‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भारत</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> : </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">वर्तमान</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">और</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">भावी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">’; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पीपुल्स</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पब्लिशिंग</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">हाउस</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">प्राण्</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">) </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">लिमिटेड</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">चतुर्थ</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">संस्करण</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">: </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">फरवरी</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">, 2007; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">पृ</span></b><b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;">.: 316</span></b><span style="font-family: "nirmala ui" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-68523524038998748822018-08-14T08:19:00.001-07:002018-08-14T08:30:01.180-07:00आजाद-लोग अमनपसंद हों जरूरी नहीं!<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
--------------<br />
<span style="color: red;">राजीव रंजन प्रसाद</span><br />
<span style="color: red;"><br /></span>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhY9zQ2bB2twTaTsaI6QSFVc9nAoUxHTym7TJztvtKQ36NjxIQRi4n-rIGKbncN6r9nYHQSXUxX_Xu9dZLrlZPtk4sIOjNL1vqZ0QEBjId1M1PjWbGkaVx-I-y_-xxA_yBs5nZnjpGalI8/s1600/IMG-20180811-WA0006.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="700" data-original-width="700" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhY9zQ2bB2twTaTsaI6QSFVc9nAoUxHTym7TJztvtKQ36NjxIQRi4n-rIGKbncN6r9nYHQSXUxX_Xu9dZLrlZPtk4sIOjNL1vqZ0QEBjId1M1PjWbGkaVx-I-y_-xxA_yBs5nZnjpGalI8/s320/IMG-20180811-WA0006.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjtdST_ct_cVI0f98hjFPqeMNEdMM27WiZDaQv24lWMWq-qaye71SDFEJB1gDBwpHVKKmcrfBxfdEiCesO8KlniWOPHlJM0BkrnkVt4om8SMaDACA5DiQx-Rvsq2Thmao6WmBfJ6oA6AJY/s1600/IMG-20180811-WA0007.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1021" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjtdST_ct_cVI0f98hjFPqeMNEdMM27WiZDaQv24lWMWq-qaye71SDFEJB1gDBwpHVKKmcrfBxfdEiCesO8KlniWOPHlJM0BkrnkVt4om8SMaDACA5DiQx-Rvsq2Thmao6WmBfJ6oA6AJY/s320/IMG-20180811-WA0007.jpg" width="225" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh46rG9pxQIW7O7UReuEiY1Mhg83qXKkRdq3uNcZRq2ZWRmALVRZnAchiOM_mLm-g0Sq-Skm9PupgTfk9sUDJGUx_Gn-1DP9nhUaUKG-QQtuxmne5GRDaRKc2clEGcTkcs8GRDm9umPpCU/s1600/IMG-20180811-WA0008.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1218" data-original-width="979" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh46rG9pxQIW7O7UReuEiY1Mhg83qXKkRdq3uNcZRq2ZWRmALVRZnAchiOM_mLm-g0Sq-Skm9PupgTfk9sUDJGUx_Gn-1DP9nhUaUKG-QQtuxmne5GRDaRKc2clEGcTkcs8GRDm9umPpCU/s320/IMG-20180811-WA0008.jpg" width="257" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh1rzzn7t79dB2n47Rtkt0LyfrYXxFKBz8yaoU4wpxkwA21yWRyf9oXAKsKv1OAZ4TsPu6hNDwRthtNJuCLlrKISG2qpCKagQgQEzVq_zDWXTppPtAt1LF-6w_ZxvdNebyZIeilIE685YI/s1600/IMG-20180811-WA0012.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh1rzzn7t79dB2n47Rtkt0LyfrYXxFKBz8yaoU4wpxkwA21yWRyf9oXAKsKv1OAZ4TsPu6hNDwRthtNJuCLlrKISG2qpCKagQgQEzVq_zDWXTppPtAt1LF-6w_ZxvdNebyZIeilIE685YI/s320/IMG-20180811-WA0012.jpg" width="240" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiuQSxDODwDcpYiWVM-7ZpykRHajB395uQ-A53VM-d3l8WtkAq-wnqTtHpOXJQ_zroFPay2Ati2mnTISEMTWZQCw7eWKfYVkONHpKcIA10Qrwx6lXOcXKgnXZPfIByIxzZg7uQyMgUNkf4/s1600/IMG-20180811-WA0013.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="895" data-original-width="657" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiuQSxDODwDcpYiWVM-7ZpykRHajB395uQ-A53VM-d3l8WtkAq-wnqTtHpOXJQ_zroFPay2Ati2mnTISEMTWZQCw7eWKfYVkONHpKcIA10Qrwx6lXOcXKgnXZPfIByIxzZg7uQyMgUNkf4/s320/IMG-20180811-WA0013.jpg" width="234" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1wzlp8oxZWc0DHG4P_Qite6bfvALiRLn3HSwT2MFrymcCFHJfIkhVLVoZtksuFbzjWCykRMYGUcI76Q2vdSwjbpQLS0xbJPzeblotFHEF_K4kcM4F8MKkohdOfOdnlfGBpGaey3vuSAs/s1600/IMG-20180811-WA0014.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1wzlp8oxZWc0DHG4P_Qite6bfvALiRLn3HSwT2MFrymcCFHJfIkhVLVoZtksuFbzjWCykRMYGUcI76Q2vdSwjbpQLS0xbJPzeblotFHEF_K4kcM4F8MKkohdOfOdnlfGBpGaey3vuSAs/s320/IMG-20180811-WA0014.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhoah01hhRlj4wdGTcd_A6-Djetd3bCAYDk3x37mRdV5paqwz_aguBzzX8QqG6rXc4Csa0tVZBQpnE1JU_KUxYF06Z1F4H6U62l72zy705_mFsOHQJN0COfqKlqWT6LoPAG9GhCcaG54wg/s1600/IMG-20180811-WA0015.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhoah01hhRlj4wdGTcd_A6-Djetd3bCAYDk3x37mRdV5paqwz_aguBzzX8QqG6rXc4Csa0tVZBQpnE1JU_KUxYF06Z1F4H6U62l72zy705_mFsOHQJN0COfqKlqWT6LoPAG9GhCcaG54wg/s320/IMG-20180811-WA0015.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj5-P1iMCwxwjpArs16Xyz2A7V3l899cXSTHfDvxK3mIx-RpbwnpCpZ_8FkERYTkpFQuil7auU7imtfI8q6HbghNUFhVwEVYrJ6Wg1t92dYHYIPXg0CdTms2meWIW006ky0yCdzkl54dAw/s1600/IMG-20180811-WA0016.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj5-P1iMCwxwjpArs16Xyz2A7V3l899cXSTHfDvxK3mIx-RpbwnpCpZ_8FkERYTkpFQuil7auU7imtfI8q6HbghNUFhVwEVYrJ6Wg1t92dYHYIPXg0CdTms2meWIW006ky0yCdzkl54dAw/s320/IMG-20180811-WA0016.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhajN85OdOxp1lGdQyfk-1tEPnyS808_sl2Fmpq0ors-EhV9pDUKNOmbWv-ZKdjv65Hgspuwl95AGqF-tOaSoxOSBWYz4X7gMSjQk9Pr5UIfbyG_Nssru9TO8XuwnnE_3BqrSn_DawVeZY/s1600/IMG-20180811-WA0017.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhajN85OdOxp1lGdQyfk-1tEPnyS808_sl2Fmpq0ors-EhV9pDUKNOmbWv-ZKdjv65Hgspuwl95AGqF-tOaSoxOSBWYz4X7gMSjQk9Pr5UIfbyG_Nssru9TO8XuwnnE_3BqrSn_DawVeZY/s320/IMG-20180811-WA0017.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHMaS7dJC5JFyU2JqPNHL8LyvWsLpjZoun-TLvFnlLtf2yBS2VEKs5xUNxgzngpabmZ1nQaLDr682p-XkWG65Csu_3uOH6jAJTeiVLl-f5Edr3Dd-IjJnggPlhhXnaJoZL893ufLRKgbU/s1600/IMG-20180811-WA0018.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="480" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHMaS7dJC5JFyU2JqPNHL8LyvWsLpjZoun-TLvFnlLtf2yBS2VEKs5xUNxgzngpabmZ1nQaLDr682p-XkWG65Csu_3uOH6jAJTeiVLl-f5Edr3Dd-IjJnggPlhhXnaJoZL893ufLRKgbU/s320/IMG-20180811-WA0018.jpg" width="256" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgAcXtB-zFVEgmaLJFP4M5G5g3lNct_yYUyVNRt4BihSNWjgEcUcJmqaV4m8oSLyUYrMqltBn4WjyyQ8EGplgXBSV3GeSrbzhWzSB9-1r507wQLmQFuKPH0RIp-e3K3pg_e8cgL_3faxTE/s1600/IMG-20180811-WA0019.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgAcXtB-zFVEgmaLJFP4M5G5g3lNct_yYUyVNRt4BihSNWjgEcUcJmqaV4m8oSLyUYrMqltBn4WjyyQ8EGplgXBSV3GeSrbzhWzSB9-1r507wQLmQFuKPH0RIp-e3K3pg_e8cgL_3faxTE/s320/IMG-20180811-WA0019.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjuPpfpbMl03EbLmQgmeF7jO6Tppe0PK6Tfp7qyvf1-N_Q1d8xtJi6tcLGzOPsJL9SoUvOtaAe3-bVxFFwQDpQnX0l4nhU9AewC0e6G4rSh4OSU2YB_pgm12JHUrC6FK9-ck4H-3kzKt5c/s1600/IMG-20180811-WA0020.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjuPpfpbMl03EbLmQgmeF7jO6Tppe0PK6Tfp7qyvf1-N_Q1d8xtJi6tcLGzOPsJL9SoUvOtaAe3-bVxFFwQDpQnX0l4nhU9AewC0e6G4rSh4OSU2YB_pgm12JHUrC6FK9-ck4H-3kzKt5c/s320/IMG-20180811-WA0020.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvrbJmoocBkzGQLCkuFwOX1Oxc7sUZ_XIWZ-XyL1XialymAPSATDu8dPvwW-8cLnk0zsPYVa31aAnjusIvga9EJUyLfdlM6VzSrzFaL5UW28ecZOLw6UYNuhbaUf9J7EKBZDkDhAPX2ME/s1600/IMG-20180811-WA0021.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvrbJmoocBkzGQLCkuFwOX1Oxc7sUZ_XIWZ-XyL1XialymAPSATDu8dPvwW-8cLnk0zsPYVa31aAnjusIvga9EJUyLfdlM6VzSrzFaL5UW28ecZOLw6UYNuhbaUf9J7EKBZDkDhAPX2ME/s320/IMG-20180811-WA0021.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz7-APEX8nl2HrNtT2IN1P4FTOTla0sXkcQqGAi4cWHYTUjCBF8IVrYkkmfEeWgqUiAmvLkpxUCOR7IEI6fUTrbaM8KVTfrCTo84U4c5TyvsIvZtEfQhGcpCDjRTYfzU4IzLieG83xm5U/s1600/IMG-20180811-WA0022.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz7-APEX8nl2HrNtT2IN1P4FTOTla0sXkcQqGAi4cWHYTUjCBF8IVrYkkmfEeWgqUiAmvLkpxUCOR7IEI6fUTrbaM8KVTfrCTo84U4c5TyvsIvZtEfQhGcpCDjRTYfzU4IzLieG83xm5U/s320/IMG-20180811-WA0022.jpg" width="240" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEib7Q2kEyar489TVt-lEqWz_R-G8JxqUXfRTcKtSLRVButooat_i1730lzdyovIZxT6CSInLMv-nAA-07VSPD6FdRfXPAH_M4hf66efqXLDV3-8SdGG0xiWML25CtNHdYAxzvQXh5iVAbo/s1600/IMG-20180811-WA0023.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="720" data-original-width="720" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEib7Q2kEyar489TVt-lEqWz_R-G8JxqUXfRTcKtSLRVButooat_i1730lzdyovIZxT6CSInLMv-nAA-07VSPD6FdRfXPAH_M4hf66efqXLDV3-8SdGG0xiWML25CtNHdYAxzvQXh5iVAbo/s320/IMG-20180811-WA0023.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="color: red;"><br /></span>
<span style="color: red;"><br /></span>
‘डेडलाइन’ की ड्यूटि में बँधा एक पत्रकार अमनपसंद हो सकता है, लेकिन वह आजाद लोगों की तादाद में शामिल नहीं है। वह तो गुलाम है। कोर्ट-पैंट या झकास शर्ट अथवा हुलिया सबकुछ उसे आज का पत्रकार बनाने और उसी फ्रेम में फिट दिखाने का उपक्रम मात्र है। उदाहरण के तौर पर आप चित्र बनाइए। शानदार एनिमेशन और ग्राफिक्स से कुछ ऐसा गढ़िए जो अधिसंख्य झूठ के बावजूद मोहक हो; वह पसंद किया जाने लगेगा। कारण यह नहीं कि वह झूठ है बल्कि इस वजह से कि उसका निर्माण बड़े ही रचनात्मकता के साथ की गई है; उसकी विषय-योजना और प्रस्तुति शानदार है। अब आप इस तरह की कारीगिरी में सरकारी स्तुतिगान कीजिए या फिर विज्ञापनी नारे-स्लोगन उवाचिए; सब चलेगा। आज का असरकारी पत्रकार यही सब कर रहा है और जो इस पथ का पथिक नहीं है वह तो पत्रकारीय चेतना के साथ स्वयं को सही रास्ते पर बनाए रखने मात्र के लिए लाख जद्दोजहद कर रहा है।<br />
<br />
मैं अध्यापक हूँ, पर पत्रकारिता मेरे दिलोंदिमाग में रचा-बसा हुआ है। उसी की रौ है, रार और तकरार भी। यह पत्रकार आज के समय में पत्रकारिता के हाल-ए-स्थिति से वाकिफ़ है। कमोबेश वह उन चालाकियों से अवगत है जिसमें हिन्दुस्तान का भाग्यवाचन आज की मीडिया गला फाड़ कर कर रही है। एक ऐसा मुल्क जिसके यहाँ का संख्याबाल पूरी दुनिया में दूसरे स्थान पर है; आज अपनी ईमानदारी का हलफ़नामा पेश कर रहा है। एक ऐसे सक्षम और सशक्त राष्ट्र को अपने देशवासियों के चरित्रवान होने का प्रमाणपत्र देना पड़ रहा है जहाँ का अधिसंख्य शास्त्र और साहित्य अलिखित हैं। आज हमें उदाहरण और नमूने में अपनी समृद्धि का तकनीकी प्रदर्शन अथवा प्रस्तुतिकरण करना पड़ रहा है।<br />
<br />
तय किए और चुने हुए लोग बता रहे हैं कि इस देश की राष्ट्रीय अस्मिता, पहचान, गौरव और विरासत क्या हैं। वही यह तय कर रहे हैं कि भारत में कितना सुखी और बेहद सफल लोकतंत्र कायम है। सोचकर देखिए, आज प्रचार के बूते राजनीतिक नाम बनाए जा रहे हैं, लोकप्रियता बटोरी जा रही है; नाम, पद, प्रतिष्ठा और शोहरत भी इसी बरास्ते हासिल हो रहे हैं। जीवन-मेल्य से रिक्त और यथार्थ-जीवन से अनभिज्ञ लोग पूरे देश को यह बताने के पीछे पागल हैं कि आज का भारत सर्वशक्तिमान है। क्या अच्छा होता कि आप कुछ कम कदम चलते, कुछ बेहतर प्रयास किए होते; लेकिन कम से कम आपका चरित्र तो कांग्रेस से भिन्न होता!<br />
<br />
माध्यम की बलजोरी और संचार की ताकत सर्वसुलभ होने के कारण कुछ भी कहना आसान है। कहने की पूरी आजादी है। पर उसमें सचाई कितनी है अथवा कही जा रही बातें जनहित में कारगर कितनी ठहर रही हैं; यह देखना मीडिया चाहती ही नहीं है। वह बस कहने का तरीका आजमा रही है। क्या कहा जा रहा है इस पर उसका अधिकार नहीं है। यही तो गुलामी है। आज मीडिया के बड़े और नामचीन लोग इसी दिखावे को बाज़ार के हवाले भुना रहे हैं; पर असल में तो यह समय ही तय करेगा कि कुछ भी कहने और दिखाने को आजाद-लोग वास्तविकता में कितने अमनपसंद हैं अथवा उनका कहा-सुना-दिखाया सब झूठ ही झूठ ज्यादा है।.....<br />
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-34330165180895725512018-08-03T20:46:00.000-07:002018-08-04T04:44:23.754-07:00कल की समीक्षा आज<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzjZzJznGRQFwusw3FBEuJ2Is6Dcc9nvMV4IY2HWnSkzvyCUPvOm9QCr9fhDBuPrXQWRCBHyRH69L_8TZK8F6RGvM7njDceCZ9-3LN47yON6xKcAa9H7twDprQtYZath7vn3kAVqy1IhQ/s1600/PDFtoJPG.me-1+%252811%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1600" data-original-width="1197" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzjZzJznGRQFwusw3FBEuJ2Is6Dcc9nvMV4IY2HWnSkzvyCUPvOm9QCr9fhDBuPrXQWRCBHyRH69L_8TZK8F6RGvM7njDceCZ9-3LN47yON6xKcAa9H7twDprQtYZath7vn3kAVqy1IhQ/s320/PDFtoJPG.me-1+%252811%2529.jpg" width="239" /></a></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">अगले</span>
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वर्ष भारत में आम</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चुनाव</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है।</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">यानी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वर्ष</span> 2019 <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">चुनावी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">सरगर्मी</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">बढ़ने</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">वाली</span> <span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";">है। यह चुनाव मुख्य रूप् से नरेन्द्र
मोदी और राहुल गाँधी के इर्द-गिर्द ही केन्द्रित रहने वाला है। दोनों सूरमाओं के बीच
हाल के दिनों में जुबानी-जंग, जुमलेबाजी, तंज और तीखे प्रहार ने सबका ध्यान खींचा है।
कांग्रेस के निवर्तमान अध्यक्ष राहुल गाँधी लगातार नरेन्द्र मोदी के मुकाबले पिछड़ने
के बाद अब ‘रेस’ में बराबरी का टक्कर दे रहे हैं। उनका बोलना सुधरा है, तो बाॅडी लैंग्वेज
में उपयुक्त सधाव साफ दिखाई पड़ रहा है। उधर नरेन्द्र मोदी का जलवा अब भी कायम है। पार्टी
की नीतिगत चाहे जितनी भी आलोचना की जाए; पर देश में आज भी प्रधानमंत्री मोदी की ही
तूती बोल रही है। विभिन्न प्रादेशिक चुनावों में उनकी पार्टी की जीत को देखते हुए यह
कहना सही लगता है कि भारत में सरकार इन दिनों एक ही पार्टी की है और वह है-भारतीय जनता
पार्टी। जबकि, भारत की सबसे पुराने कैडर और जनाधार वाली पार्टी कांग्रेस की गत बुरी
है। जनता तो दोनों पार्टियों की विचारधारा के ‘सीन’ में ही नहीं है। इसी कारण कांग्रेस
अध्यक्ष पद पर राहुल गाँधी के अवतार को ‘पार्टी वंशवाद’ का मामला माना जा रहा है, तो
दूसरी ओर अगले आम चुनाव में नरेन्द्र मोदी को प्रधानमंत्री के रूप में देखना मार्केट
की भाषा में ‘ब्रांड स्टेबिलिसमेंट’ के सिवा कुछ भी नहीं है। राष्ट्र, राष्ट्र-प्रेम
और राष्ट्रीयता का मसला इन दिनों खटाई में है। धर्मच्यूत अथवा कर्तव्यों से बरी होने
की खातिर होड़-सी मची है। शासन-व्यवस्था में लूटतंत्र का चरखा भ्रष्टाचार के जिस धागे
को कांत-बुन रहा है; उसे देखते हुए भारतीय परम्परा, विरासत </span><span style="font-family: "nirmala ui", sans-serif;">और </span><span style="font-family: nirmala ui, sans-serif;">जीवन-मूल्य</span><span style="font-family: "nirmala ui", sans-serif;"> के बारे में सोचना तक
मुर्खतापूर्ण है। इन सबके बीच आम चुनाव आहूत होना दिलचस्प है। यह देखना मजेदार होगा
कि चुनावी भाषा और भाषण में जो बातें प्रत्यक्ष-परोक्ष ढंग से कही-सुनी जाती है; वह
सबकुछ मीडिया आरोपित, निर्मित, प्रचारित, प्रसारित, प्रक्षेपित इत्यादि सर्वाधिक है।
इनमें तकनीकी ज्ञान और वैज्ञानिक कुशलता तो होती है; किन्तु आचरणगत शुद्धता और मानसिक
खुलापन कम ही देखने को मिलता है। मूल्यहीन राजनीति और पतनशील होते जा रहे स्थापित संस्थाओं</span><span style="font-family: "nirmala ui", sans-serif;"> </span><span style="font-family: "nirmala ui", sans-serif;">के इस दौर में आगामी लोकसभा चुनाव ‘इवेंट', 'मैनेजमेंट'
और 'मार्केट' का खुला-विश्वविद्यालय साबित होने वाला है। सबकी निगाहों में अगला लोकसभा
चुनाव उत्तरजीविता का स्वयंवर है जिसमें यह देखना महत्त्वपूर्ण होगा कि जनता अपने निश्चय
में और पार्टियाँ अपने नेतृत्व में अंततः किस नतीजे को चुनती अथवा उन तक पहुँचती हैं।
क्या अगला आम चुनाव बहुलतावादी बहुसांस्कृतिक प्रकृति के हिन्दुस्तानियों के लिए निर्णायक
होगा या फिर महज़ चुनाव खास होंगे, लेकिन नतीजे आम ही निकलने वाले हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><span style="color: red;">नरेन्द्र
मोदी और राहुल गाँधी केन्द्रित उपर्युक्त राजनीतिक मनेाछवियों और मनोभाषाओं की पड़ताल
करती </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="font-family: "nirmala ui" , "sans-serif";"><span style="color: red;">डाॅ राजीव रंजन प्रसाद की शीघ्र प्रकाश्य यह पुस्तक अत्यंत पठनीय और कई लिहाज
से रुचिकर है। </span></span></div>
<div style="text-align: center;">
<br /></div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-48603098309153904742018-07-30T00:47:00.000-07:002018-07-30T00:47:10.671-07:00भाषा : अर्जन-सम्प्रेषण और बाज़ारवाद<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
------------<br />
<span style="color: #990000;">बहुत कुछ लिख चुकने के बाद मन पैतरा मारता है, तो लगता है बस यहीं-‘पूर्णविराम’। पर यह चाहने से होता नहीं है। लिखना जारी रहता है।...</span><br />
<div style="text-align: right;">
------------------- </div>
<div style="text-align: right;">
<b>राजीव रंजन प्रसाद</b></div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सीखने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथेष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुरू</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारिस्थितिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हरकतों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदर्शित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गतिविधियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं। भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्जन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवेश</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुदाय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शैक्षणिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्तरीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थूल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूक्ष्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवजात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शीशु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आन्तरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेरणाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धीरे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धीरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुतूहल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिज्ञासा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Curiosity) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्जन-सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओपिनियन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लीडर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ (Opinion Leader) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निभाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे
मन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्त के स्तर पर उमगी यह </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिज्ञासा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौलिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपरिचित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वभावतया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिज्ञासा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवेश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिचित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुकूलन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यद्यपि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा अर्जन-सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रिया से
गुजरते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दशा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आंतरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचमुच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अबूझ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहेली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इलियट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शीशु</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्णन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बालमन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हरकतों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आतुर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतर्द्वंद्व</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारीकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूपाकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परमेश्वर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाथों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्मा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनेक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाश</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंधकार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शीतल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गर्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">;/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घूमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुर्सी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पायों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनेक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुंबन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खिलौने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चौंकता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोहनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घुटने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छीलता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिज्ञासा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शांत</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आनंद</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चमकदार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुशबूदार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रिसमस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ट्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आनंद</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सागर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चमकते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फ़र्श</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाँद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तश्तरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौड़ते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मृग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">;/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वीकारता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काल्पनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचानता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कूढ़ती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नौकर।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकासमान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिशु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिदिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिग्भ्रांत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परेशान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सप्ताह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सप्ताह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिग्भ्रांत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परेशान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज्ञाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नियंत्रण।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बालभाषाविज्ञानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आॅलपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोवैज्ञानिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयोग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परीक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बालभाषित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवहार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">याचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदेश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपेक्षाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विवश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार-प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्यतया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नियंत्रण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कामना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़ाहिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भावों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सीमित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छेड़ता।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकटन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभाव्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लैस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोगतिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चूलें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कसती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थच्छटाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साधारणीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सन्दर्भों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सांस्कृतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपलब्धि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्रित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खंगालने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुतेरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाविज्ञानियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जोड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वागेन्द्रियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गहराइयों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निःसृत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अत्यन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेहद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पन्न।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतीकात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गूढ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निहित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपरिमित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यंजित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंदरूनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धरातल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेगों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रिहर्सल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैटवाक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहता</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोभाषाविज्ञानियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आन्तरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभाषण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ (Interal Speech) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तित्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थायी स्वरूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्धारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोचना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Thinking) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उच्चतर</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोचने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यद्यपि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असीमित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आनन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभवसिद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथ्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिन्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गहराई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और विस्तार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टिकोण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आन्तरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभाषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौरान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्मित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःसुखाय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिपिबद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचयिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वान्तःसुखाय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्रक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मस्तिष्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मस्तिष्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ब्रह्माण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयोगकर्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लौकिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परालौकिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चमात्कार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घटित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तित्व</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवहार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिन्तन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिस्सा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्यथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहस्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाँति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवचेतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुषुप्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दबे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्याम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परमार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैशिष्ट्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उजागर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शाश्वत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कलाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैनवासों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दीवारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिलाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उकेरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़िन्दा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शाश्वत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसीलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्याकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौखिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रियात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्रोतों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्भर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नैतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनात्मक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनापरक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यकताओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शृंखला तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अस्तु</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यादृच्छिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्वनि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकेतों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतीक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिस्सा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेरक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Motives), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्तियाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Propensities) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यकताएँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Needs) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहभागी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहयोगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">: </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शारीरिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Physiological), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोवैज्ञानिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Psychological), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आन्तरिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Innate), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्जित</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Acquired), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैयक्तिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Personal), </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Social) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यक्ष</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परोक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खूबियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारम्परिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डालें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीछे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शताब्दियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवाक्</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकेतों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उद्भव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्रण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपायों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संदेश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शताब्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रान्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभावना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बरकरार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदुषी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कृष्णा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोबती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लक्ष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अदल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेरबदल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंकित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिस्सा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोजमर्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रियाकलाप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिभाषित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप्</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोखता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अचानक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इतनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ामोंशी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकराव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सतह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सतह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नीचे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महसूस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकें।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगातार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलावों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सन्दर्भों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विपरीत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिशाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकमानस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कसौटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टिकते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरोकारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षोभ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हलचलें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकराहटें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुड़ने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भिड़ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थितियाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेखांकित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षेत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रांतिकारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुरूपीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मायनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुआयामी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाणी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संरचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जटिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तंतुओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारस्परिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वक्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रोता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थग्रहण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साझी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थग्रहण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आपसदारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःक्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शामिल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वक्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रोता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकसम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भिन्नता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसीलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदमी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Idolect) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहलाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोभाषाविज्ञानियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुसार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभिन्नता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोजने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखलाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देंगे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्द</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सन्दर्भ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिस्थिति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वक्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रोता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शारीरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचालन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाक्</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यक्षीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौरान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिप्राय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकेतित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कूटीकरण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोडीकरण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कूट</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोड</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डालते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारणों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्येक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भावों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निहित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नैतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वश्रेष्ठ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिकृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनको</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवाहक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाविज्ञानियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोविज्ञानियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोभाषाविज्ञानियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमाध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वरूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभावनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेहद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एलेन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्कैनवेल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष उल्लेखनीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एलेन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुसार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसंचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तुति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमूह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संख्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपलब्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तुत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेढ़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खीर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बावजूद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैयारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामग्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्पादित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाध्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिशा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीडिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचारक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तादातम्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थापित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आखिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिलसिले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्कैनवेल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तारीफ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सफलता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तोता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">/</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचारक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेडियो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेलीविज़न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवायद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शामिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आपसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थापित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जगहों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोहरी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभीष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तुनिष्ठता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तार्किक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विवेक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तकनीकी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रौद्योगिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गतिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तीव्रता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुक्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनपेक्षित</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप्रत्याशित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टिगोचर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमाध्यमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवहार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयोजन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आरोपित</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्षेपित</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आपसदारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातचीत</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःक्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संदेशों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदान</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपितु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसंचार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैमाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लक्षित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमूह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभावित</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्देशित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नियंत्रित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर रहे हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इरादतन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलाव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आड़</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गैर</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपयोगकर्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थोपते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चूँकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमाध्यम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयुक्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभिन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुप्रयोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लक्षित</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समूह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्व</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्धारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चालाकीपूर्वक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="EN-US"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिडेन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एजेण्डे</span><span lang="EN-US">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ाती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US">:
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैशिष्ट्य</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शाब्दिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुण</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शैलियाँ</span><span lang="EN-US">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूढ़ियों</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रथाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान्यताओं</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषायी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभाव</span><span lang="EN-US">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आन्तरिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गूँजें</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विज्ञापन</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विपणन</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीडियावी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभाव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि। देखना होगा कि इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औपनिवेशिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदेशी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंकुशों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवसाम्राज्यवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दबाव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काॅरपोरेटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्तियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के चंगुल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फलतः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीडिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आभासी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्दे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेवजह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घटनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लम्बा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवरेज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोशल मीडिया का
हाल के वर्षों में वैकल्पिक मोर्चे के रूप में विकास अवश्य हुआ है। सार्थक हस्तक्षेप
और जरूरी प्रतिरोध भी इस माध्यम से देखने को मिले हैं। खुद हिंदी का लोकवृत्त और लेखकीय
जनाधार मजबूत करने में इस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न्यू मीडिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की भूमिका अप्रत्याशित
रही है। लेकिन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सच तो यह भी है कि सोशल मीडिया बाज़ारवादी ताकतों की गिरफ़्त में
है। वे हमारे सोच एवं इरादों के पण्यीकरण या कि उन्हें जिंस अथवा कमोडिटी में बदल देने
ख़ातिर पूर्णतया मुक्त है। लिहाजतन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोशल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीडिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दखल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमजन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिलोदिमाग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकृत</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरूपित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरजोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेष्टा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेषकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाॅलिस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेहद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खतरनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अफवाह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवाद</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संशय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भ्रम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्विरोध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरोधभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गढ़ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फैलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्वीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिद्धान्तों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचालित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वृद्ध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूँजीवाद</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Late Capitalism) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कदर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लापरवाह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेपरवाह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अहसास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्वीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँधी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समूचे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवनशैली</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवर्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवीनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुगमन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारम्परिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छूटता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकशिक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारम्परिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकशिक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विविध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपस्थित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शास्त्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घुसपैठ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवाधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विधानों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपक्रमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकमात्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्येय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पलायन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कृत्रिमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलिंगन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span><span lang="EN-US"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिर्वन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवहार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षेत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अराजक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शून्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्पन्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विफलताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिकीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकृतियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वापसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेरणाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">" <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारणों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मात्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपितु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोलने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभवों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिभाषित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपितु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US">"<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतएव</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साज़िशों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्ति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधिपत्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">Power
Hegemony</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">)
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चालाकियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सावधानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बरतें।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलताऊ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किस्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रवैया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनाया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्रय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="EN-US">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ताल्लुक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिन्तन</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें</span><span lang="EN-US">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="EN-US"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डंप</span><span lang="EN-US">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साजिश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बर्बर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रूर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरीके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वरिष्ठ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पादक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शेखर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुप्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी गौरतलब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US">-‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगातार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बँटते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="EN-US"> 140 </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्षरों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिमट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोध</span><span lang="EN-US">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रबन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ट्रेंड</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग़लत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूलना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नज़रअंदाज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कितना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीनियस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साबित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषायी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरिमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्मसम्मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आजकल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तौर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वीकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शासन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गतिरोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिशाहीनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नागरिकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निष्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बची</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उच्चतम</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न्यायपीठ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गयी</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कटु</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टिप्पणी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्रष्टव्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्मसम्मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चर्चित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोविज्ञानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैक्डूगल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साफतौर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्माभिमान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> (Self Assertion) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वाभिमान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनदेखी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शासकीय</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपेक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वासघात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुसंख्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आबादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केवल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> 8 </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगभग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> 90 </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्भर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन,</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथ्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औजार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औजार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशिष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योगदान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुप्रसिद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंतक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरिराज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में,</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाक़िफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वीकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरिमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रचार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रसार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शायद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सौ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करोड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रुप्ए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवंटन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैमनस्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वाभाविक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गैर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़िलाफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकजुट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मदद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदेश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुलीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्तापोषित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग़रज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वालों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शामिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनस्वी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःदर्शी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूरदर्शी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरिराज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौजूदा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए पूरी तरह
निराश</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हताश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंदरुनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्याप्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसीलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समर्थक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाशिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खतरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लड़ाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लड़ेंगी।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पृक्त</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुहिम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुरू</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाये</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदमखोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रगतिशील</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अलगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हित</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सजग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सावधान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचेत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाठ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रट्टू</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तोता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाँति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोले</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवसंस्करण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचेतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्नवाचकता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुलापन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुलता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानोत्पादन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकतांत्रिकता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निरन्तरता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोसों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपभोक्तावादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्करण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पक्षधरता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ासकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकृत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरूपित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूँजीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फँसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनतांत्रिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़तरनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुचक्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवारुण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भट्टाचार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जागरूक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाए</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेलीविज़न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भयानक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस्तेमाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदमी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थक कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहुँचकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेलीविज़न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोलता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेलीविज़न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोलना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ड्रग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ड्रग्स</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हेरोइन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अफीम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़तरनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरित्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोहरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ावा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ारीकरण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपसंस्कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दबे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुँह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलोचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करेगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मजे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलोचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीछे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ारू</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानसिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></a> “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संदर्भों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंततः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुनौती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतर्निहित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथ्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उघड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहती।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिस्टम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खतरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तुनिष्ठता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खतरों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></a><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: justify;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमण्डलीकृत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घिरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमानस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुतरफा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्चस्वादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरफ़्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निकलना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदलाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दारोमदार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतन्त्रचेता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिष्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुनर्बहाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविगुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रवीन्द्रनाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टैगोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की आशाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढे़</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निष्कर्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाथेय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनायें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कमजोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वविद्यालय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलाते।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परमुखापेक्षी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">...</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देशी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़ोगे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊँचे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊँचे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयत्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हूँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">"<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 20.0pt; margin-bottom: 6.0pt; mso-add-space: auto; text-align: center;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">------------------- <o:p></o:p></span></div>
<div style="mso-element: footnote-list;">
<!--[if !supportFootnotes]--><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<!--[endif]-->
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[1]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> <b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></b></span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शर्मा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">.) </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रामनाथ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केदारनाथ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रामनाथ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरठ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पृ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. 71</span></b></div>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[2]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तद्भव</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप्रैल</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, 2013</span></b></div>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[3]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोबती</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,</span><span lang="EN-US"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कृष्णा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; ‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">’; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तद्भव</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मई</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, 2017; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पृ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">.2</span></b></div>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[4]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US" style="font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-size: 10.0pt;">https://educationmirror.org/2018/05/27/cbse-result-2018-analysis-from-new-prespective/</span></b></div>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[5]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्होर्फ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ली</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैंजामिन</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनु</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रामनिवास</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शर्मा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">) ‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविकता</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">’; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हरियाणा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अकादमी</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चंडीगढ़</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US"> (</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पृ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. </span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US" style="font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-size: 10.0pt;">x</span><span lang="EN-US">)</span></b></div>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[6]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरिराज</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसत्ता</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; 22 </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मार्च</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, 2013; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पृ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. 6</span></b></div>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[7]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किशोर</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरिराज</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसत्ता</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; 22 </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मार्च</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">, 2013; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पृ</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">. 6</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span></b></div>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[8]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तदेव</span></b></div>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[9]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रगतिशील</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="HI"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वसुधा</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">; </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंक</span></b><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US">: 92-93</span></b></div>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<div class="MsoFootnoteText">
<a href="file:///C:/Users/RGUPC/Downloads/ResearchPaper_RajeevRanjanPrasad,%20June-2018%20final.docx#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US"><span style="mso-special-character: footnote;"><!--[if !supportFootnotes]--><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="EN-US" style="font-family: "Calibri","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: AR-SA; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">[10]</span></span><!--[endif]--></span></span></span></a><span lang="EN-US"> </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span lang="EN-US" style="font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-size: 10.0pt;">https://educationmirror.org/2018/05/27/cbse-result-2018-analysis-from-new-prespective/</span></b></div>
</div>
</div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-25766165699858353892018-06-14T02:14:00.000-07:002018-06-14T02:26:45.930-07:00भारतीय मानुष : बाज़ार से इतर का व्यक्तित्व <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background-color: white; color: #666666; font-family: "Trebuchet MS", Trebuchet, Verdana, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: justify;">
<span style="font-family: "trebuchet ms" , "trebuchet" , "verdana" , sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: left;">-----------------</span></div>
<div style="background-color: white; color: #666666; font-family: "Trebuchet MS", Trebuchet, Verdana, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: center;">
<span style="color: red;"><b>राजीव रंजन प्रसाद</b></span></div>
<div style="background-color: white; color: #666666; font-family: "Trebuchet MS", Trebuchet, Verdana, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: right;">
------------------</div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
यह समय का फेर है कि इन दिनों फ़रेब, जालसाजी, षड़यंत्र, धोखा, ईष्र्या, कटुता, कपटता आदि का बोलबाला है। इसका कारण एक यह भी है कि हमारा व्यक्तित्व अब ‘ह्युमन बिंग’ से ‘डिजिटल बिंग’ में तब्दील हो रहा है। नेट-वेब आधारित तकनीकी-प्रौद्योगिकी आश्रित संजाल ने हमारे व्यक्तित्व को ‘आॅक्टोपस’ की भाँति जकड़ लिया है। अब पूरा राष्ट्र ‘पाॅलिटिक्ल वर्चुअलिटी’ की गोद में है। राजनीति हमें सिखा रही है कि-‘आदर्श जीवन’ क्या है? जन-जन के मन में क्या है? यही नहीं सरकारी-तंत्र का शासकीय-मानस भी अब ‘इवेंट कंटेंट मैसेन्जर’ द्वारा नियंत्रित, निर्धारित है। यदि देश का प्रधानमंत्री योग करते हुए, ‘हाइपर-डेकोरेटेट गार्डेन’ में टहलते हुए, आसन-प्राणायाम में ध्यानमग्न दिखाई दे रहे हैं, तो फिर देशवासियों को दुःख, तकलीफ, कष्ट, जार, क्षोभ, टीस, हुक, कसक, तनाव, अवसाद, ऊब आदि कैसे घेर सकती है? रोजगार, गरीबी, सूखा, हिंसा, अपराध, अशांति, असमानता, सुनियोजित भेदभाव आदि की फिर क्या बिसात? इसीलिए अब घोषित तौर पर टेलीविज़न अथवा अन्य जनमाध्यम में दिख रहा व्यक्तित्व (नरेन्द्र मोदी, विराट कोहली, सलमान खान इत्यादि) ही पूरे देश का तकदीर-तदबीर है। शायद इन्हीं तस्वीरों को देखते हुए अब हम अपने राष्ट्रीय स्वाभिमान एवं सम्मान को सुरक्षित-संरक्षित रखेंगे। भारतीयता के मूल बीज को अब व्यक्ति नहीं ‘यू ट्यूब’ में अपलोड कर कालजयी बनाया जाएगा। यह आरोप नहीं, बल्कि हम जिस राह पर हमारी निगाहें और बाहें हैं उसकी ‘लाइव रिपोर्टिंग’ है। सबसे बड़ी दिक्कत यह है कि आज की इस भूमंडलीकृत दुनिया में व्यक्ति के ‘इमेज’ को अधिक महत्त्वपूर्ण मान लिया गया है जबकि भारतीयता की असल कसौटी चरित्र हुआ करती है, छवियाँ नहीं। कारण कि मनुष्य का ‘व्यक्तित्व’ (<span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%;">Personality</span><span lang="EN-US" style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 15pt; line-height: 115%;">½</span> उसके चरित्र, कर्म और संस्कारों का समुच्चय है। व्यक्तित्व में अच्छे और बुरे दोनों पहलू या गुण समाहित होते हैं। सम्पूर्ण व्यक्तित्व में जो अच्छे अवयव हैं, उन्हें मनीषियों ने ‘शील’ नाम दिया है। भारतीय दृष्टि में ‘शील’ की अभिव्यक्ति एवं पहचान का माध्यम ‘धर्म’ या कत्र्तव्य है। ‘धारणात् धर्ममित्याहु’ अर्थात् जो मानव-मूल्य हमें धारण करें, वे धर्म हैं। ‘धर्म’ का कैनवास अत्यन्त विशाल है; यथा: मानुष धर्म, जीवन-धर्म, स्वधर्म, पितृ-धर्म, मातृ-धर्म, गुरु-धर्म इत्यादि। स्वामी विवेकानंद ने एक बार कहा था कि, ‘इंग्लैण्ड प्रत्येक चीज को ‘पाउण्ड’, ‘शिलिंग’ और ‘पेन्स’ में बताता है तो भारत प्रत्येक बात को धर्म की भाषा में बोलता है’। आधुनिक समाजविज्ञानी मणींद्र नाथ ठाकुर की दृष्टि में, भारतीय ‘‘धर्म जीवन-प्रणाली का अंग होता है; वह जीने की कला है जिसमें आचार-व्यवहार के अलावा प्रकृति, मनुष्य, उनके सम्बन्धों के बारे में विश्व-दृष्टि भी शामिल होती है।’’ </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
समग्रता में समझने की चेष्टा करें, तो व्यक्तित्व अँग्रेजी के ‘<span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%;">Personality</span>’ शब्द के समानार्थी रूप में प्रयुक्त है। व्यक्तित्व लैटिन शब्द ‘<span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 11pt; line-height: 115%;">Persona</span>’ से निर्मित है। व्यक्तित्व का सम्बन्ध किसी व्यक्ति-विशेष के कायिक व्यवहार और बौद्धिक मनोजगत से है। व्यक्ति के उस धरातल से जिसमें मूलप्रवृत्तियाँ, मानसिक संप्रत्यय और चारित्रिक विशिष्टताएँ नाभिनाल एक-दूसरे से जुड़ी-गुँथी होती हैं। किसी व्यक्ति का बाहरी कपाट जितना सहज है, भीतरी पाट उतना ही सूक्ष्म और सूक्ष्मतर। हम जानते हैं कि समष्टि का बोध, प्रेरण और अनुकरण व्यक्तित्व के माध्यम से होता है। इसी तरह व्यष्टि की अभिव्यक्ति का केन्द्रक या स्रोत-संचारक व्यक्तित्व है। ये वे अभिन्न विशेषताएँ हैं जो एक व्यक्ति को दूसरे व्यक्ति से पृथक् करती हैं। मैक्डूगल का मानना है कि व्यक्ति की समस्त मानसिक शक्तियों एवं प्रवृत्तियों की पारस्परिक घनिष्ठ क्रिया-प्रतिक्रिया की समन्वित संहति व्यक्तित्व है। वुडवर्थ और मारक्विस का मानना है कि ‘‘व्यक्ति का सम्पूर्ण व्यवहार ही व्यक्तित्व है।’’ कैटल एवं कार्न की परिभाषाओं में भी मानसिक शक्तियों, आन्तरिक जीवन-व्यवहार विशेष एवं मनोवैज्ञानिक प्रक्रियाओं पर अधिक बल दिया गया है। इसी तरह मार्टन प्रिन्स के अनुसार, ‘‘व्यक्ति की समस्त जन्मजात शारीरिक प्रकृति, प्रेरणा प्रवृत्ति, आवश्यकता, अनुभव, विकसित मानसिक दशा का कुल योग व्यक्तित्व है।’’ </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
समझने की लिहाज से देखें, तो परिपक्व व्यक्तित्व (<span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">Mature personality</span>) के बारे में किम्बाल यंग का मत है, ‘‘व्यक्तित्व का वह स्वरूप जिसके क्रियाकलाप अथवा अंतःक्रिया में उत्तरदायित्त्व, स्थिरता एवं कार्य-ग्रहण में निरन्तरता दिखाई देती है। इसके मापन-मूल्यांकन के लिए व्यक्ति-विशेष के कार्यों एवं उद्देश्यों के संगठन को उसके कार्यों, प्रेमी जीवन, रचनात्मकता, आदर्श एवं नैतिक मूल्यों और उसके सामान्य जीवन-दर्शन पर विचार करना आवश्यक प्रतीत होता है।’’ परिपक्व व्यक्तित्व की ऊध्र्वाधर चेतना विकसित होने पर अंतःवृत्ति और अभिवृत्ति बदल जाते हैं। आलपोर्ट ने लिखा है, दूसरे की अभिरुचि अपने महत्त्व और मुनाफे़ से बढ़कर हो जाती है। दूसरे का कल्याण तथा सेवा अपने से अधिक महत्त्वपूर्ण बन जाता है। इस प्रकार आत्म का विस्तार हो जाता है। दरअसल, जिसे एक व्यक्ति प्रेम करता है वह उसका भाग बन जाता है, यदि कोई किसी चीज की प्रशंसा, सहानुभूति, आदर एवं विचारपूर्वक अनुकरण या अचेतन रूप से उसके साथ अभिज्ञान करता है, वह व्यक्तित्व में अन्तःकृत हो सकता है और हमेशा उसका आवश्यक अंग बनकर रह सकता है। इसीलिए आलपोर्ट का मानना है कि, ‘बुद्धिमानी एवं तीक्ष्ण बुद्धि योजना भविष्य के लिए बनाना परिपक्वता का चिह्न है।’ किम्बाल यंग ने भी लिखा है, ‘हमारे समाज में भविष्य के लिए योजना बनाना परिपक्व व्यक्ति का चिह्न है।’ परिपक्व व्यक्तित्व का व्यक्ति उत्तरदायी होती है। वह हर कार्य को जिम्मेदारी से करता है और जीवन के उत्तरदायित्वों को समझता है। परिपक्व व्यक्तित्व का एक प्रमुख लक्षण यह भी है कि वह अपने गुणों एवं दोषों को स्वयं देख लेता है और उन पर विचार करते हुए उन्हें सुधारने की क्षमता रखता है। अतएव, किसी भी संघर्षशील व्यक्तित्व के निर्माण में उद्दीपन एवं तदनुरूप मनोदैहिक क्रियाकलाप का विशेष महत्त्व है जिनका सम्बन्ध एवं समूहन द्वंद्वात्मक होता है। उद्दीपन के दो भेद देखे जा सकते हैं-सहज और असहज। सहज उद्दीपन के कारण-कार्य के बीच भौतिक और जैविक आधार का प्राकृतिक सम्बन्ध होता है।<br />
<div style="text-align: justify;">
<br />
बहरहाल, हम यह लगभग भूल चुके हैं कि प्रत्येक व्यक्ति में मनोशारीरिक गुणों का एक ऐसा गत्यात्मक संगठन (<span lang="EN-US" style="font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-size: 11pt; line-height: 16.8667px;">Dynamic Organisation</span>) उपस्थित है जिसका व्यवहार वातावरण के साथ अपने-अपने ढंग से अपूर्व समायोजन करने में निपुण है। अस्तु, व्यक्तित्व में शीलगुण की स्थापना हो, इसके निमित धर्म एक संकल्पित जीवन-दृष्टि है जिसमें मूल्यों का क्षरण नहीं, अपितु हर क्षण अवतरण होता है। इसलिए धर्म व्यक्तित्व का नैसर्गिक विकास है, सामूहिकता-बोध है, अतीत के अनुभवों से वर्तमान में साक्षात्कार है। यह स्पष्ट है कि व्यक्तित्व पर हर एक पक्ष अथवा उसके अनुषंगी घटकों का व्यापक प्रभाव है। किसी क्रियाशील व्यक्ति या कि संचारक-विशेष के सन्दर्भ में उक्त प्रभाव का विश्लेषण करें, तो हम पायेंगे कि सामान्य बुद्धि, ग्रहण-शक्ति, स्मरण-शक्ति, चिन्तन-शक्ति और कल्पना ये पाँच मानसिक सामग्री के स्रोत हैं जिनसे अनुस्यूत व्यक्ति भाषा-प्रयुक्ति, तथ्य-संग्रहण एवं अपनी नवीन विचारधारा का सृजन करता है। इन पंच-स्रोतों की क्षमता हर व्यक्ति में मात्रा एवं अनुपात से भिन्न-भिन्न होती है। ध्यातव्य है कि व्यक्तित्व का भावात्मक पक्ष महत्त्वपूर्ण है जिससे किसी संचारक की वाणी, गति, तान-अनुतान, लहजा, हावभाव, मुद्रा, स्थिति एवं चेष्टाओं में होने वाले बदलाव के संकेत मिलते हैं। ओशो रजनीश की दृष्टि में, ‘‘कुएँ से भी सागर का पता चलता है, ऐसे ही किसी व्यक्ति से भी उस अनंत का पता चलता है; अगर तुम झाँक सको, तो तुम्हें पता चल सकता है। लेकिन कहीं निर्भर नहीं होना है, और किसी चीज को परतंत्रता नहीं बना लेना है।...इस जगत में हमारे सारे सम्बन्ध शक्ति के सम्बन्ध हैं; शक्ति की राजनीति (पाॅवर पोलिटिक्स) के सम्बन्ध है। शक्ति की रुचि सदा नियम में होती है। व्यक्ति की रुचि विशेष बन सकती है। व्यक्ति पक्षपाती हो सकता है, शक्ति सदा निष्पक्ष है। निष्पक्षता ही उसकी रुचि है। इसलिए जो नियम में होगा, वह होगा; जो नियम में नहीं होगा, वह नहीं होगा।’’ इसी प्रकार, बौद्धिक पक्ष द्वारा किसी व्यक्ति की आन्तरिक अनुभूति, संवेदना, आवेग एवं मनःस्थिति का आकलन सम्भव है। यह भी कि व्यक्ति में सम्बन्धित जिन-जिन गुणों एवं विशेषताओं का समावेश होता है वे सब व्यक्तित्व के अन्तर्गत ली जा सकती हैं; बशर्ते सम्मिलित गुणधर्मों से किसी प्रकार की अनावश्यक जटिलता अथवा आत्मनिष्ठता उजागर न हो।<br />
<br />
इतना अवश्य है कि विषयभेद के अनुसार व्यक्तित्व के विभिन्न पक्षों में से कोई एक प्रमुखता प्राप्त कर लेता है, जैसे-चिकित्सा-शास्त्र में व्यक्ति के शारीरिक व्यक्तित्व को प्रमुखता मिलती है, तो नीति शास्त्र में व्यक्ति के चरित्र को। ध्यातव्य है कि चरित्र व्यक्ति के व्यक्तित्व की साँस है। यहाँ चरित्र से अभिप्राय व्यक्ति की प्रकृति, उसका गुण, उसकी विचारधारा, उसकी क्रियात्मकता, भाषा, रुचि, शौक, आदत, व्यवसाय एवं उसके लोक-व्यवहार से है। यद्यपि व्यक्तित्व और चरित्र का आपसी सम्बन्ध पूरकत्व का है जिसमें शब्दावली का लोकवृत्त इसी के अनुरूप घटित और प्रयुक्त होता है। विभिन्न मुद्दों, मन्तव्यों, धारणाओं, मान्यताओं, प्रश्नों इत्यादि पर बहस-मुबाहिसे की गुँजाइश भी इन्हीं चरित्र-व्यक्तित्व का अवलम्ब अथवा आश्रय ग्रहण कर व्यवहार में फलित होती है। ज्ञान का बौद्धिक-तंत्र (एपेस्टीम) स्वयं भी इन्हीं भारतीय-पाश्चात्य रूपों एवं प्रारूपों का अनुसरणकर्ता है। पुरोहितवादी पाखण्ड से इतर भारतीय व्यक्तित्व अपने गठन में विनयशील और कृपालु है क्योंकि उसके साथ धर्म-आधारित जीवन-प्रणाली तथा मूल्य-चक्र जुड़े हुए हैं। उसका मन चेतस है, तो आनुभाविक-कोष जाग्रत है। अतएव, ‘‘दीर्घ आयु, अमृत जीवन, स्वास्थ्य, ऊर्जित प्राण-शक्ति, निर्विकार, इन्द्रिय धारणा, निश्चल धृति, मनःशान्ति-ये सब उपयोगी भाव मानसिक संकल्पों से प्राप्त किए जा सकते हैं।...पूर्णतया मनुष्य की जो भारतीय कल्पना है, उसमें उसे सत्यकाम और सत्यसंकल्प होना चाहिए। जीवन की सफलता या पूर्णता की कसौटी भी यही है कि हम किस मात्रा में अपने-आपको सत्यकाम बना सके और जीवन में कितने सत्य संकल्पों का लाभ हमें प्राप्त हुआ। संकल्प की एक वैदिक संज्ञा ऋतु है। मनुष्य ऋतुमय प्राणी है। ऋतु का सम्बन्ध कर्म से है। कर्म के द्वारा ऋतु या संकल्प की पूर्ति होती है। एक ओर ऋतु दूसरी ओर कर्म। इन्हीं दोनों के बीच में मनुष्य-जीवन है।’’ </div>
</div>
<div>
<br />
<span style="text-align: justify;">इस उत्तर शती में जिनका व्यक्तित्व विवेकशील और आत्मा चिन्तनशील है, वह अपने कथन के शब्दार्थ से ही नहीं, बल्कि जिससे कहा जा रहा है उसके कर्म और मर्म से भी सुपरिचित होते हैं। सही व्यक्तित्व की पहचान यह है कि वह आधुनिक जुमले और मुहावरों को भर मुँह उवाचता भर नहीं है, बल्कि उसे करने हेतु दृढ़संकल्पित भी होता है। उसे सदैव यह भान होता है कि एक विकासशील देश का नेतृत्वकर्ता यदि चरित्रहीन, भ्रष्ट और पतित हुआ, तो देशवासियों का जीवन नरक होते देर न लगेगा। इसीलिए भारतीय चिन्तन-दृष्टि में व्यक्तित्व को विशेष महत्त्व प्राप्त है।</span></div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-6975410932217162642018-06-13T00:41:00.005-07:002018-06-13T00:47:25.779-07:00पाठकीयता के मयखाने में किताब <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: justify;">
<span style="background-color: white; color: #666666; font-family: "trebuchet ms" , "trebuchet" , "verdana" , sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: left;">-----------------</span></div>
<div style="background-color: white; color: #666666; font-family: "Trebuchet MS", Trebuchet, Verdana, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: center;">
<span style="color: red;"><b>राजीव रंजन प्रसाद</b></span></div>
<div style="background-color: white; color: #666666; font-family: "Trebuchet MS", Trebuchet, Verdana, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: right;">
------------------</div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
‘आलोचना’ पत्रिका के 54वें अंक में कमल नयन चौबे<span style="background-color: white; color: #545454; font-family: arial, sans-serif; font-size: x-small; text-align: left;"> </span>की यह टिप्पणी समीचीन है कि, ‘‘बहुत सी ऐसी किताबें हैं जिनमें उत्तर-औपनिवेशिक दौर के भारतीय लोकतंत्र की गहराई से विवेचना की गई है और इसमें इस दौर के अधिकांश मुद्दों का विश्लेषण किया गया है। मसलन, रामचन्द्र गुहा की किताब ‘इंडिया आॅफ्टर गाँधी: द हिस्ट्री आॅफ द वल्ड्र्स लार्जेस्ट डेमोक्रेसी (2007) में आजादी के बाद के दौर के भारतीय लोकतंत्र की कहानी प्रस्तुत की गई है। इसमें रजवाड़ों के विलय, भाषा आन्दोलन, नक्सल आन्दोलन, आपातकाल, सिख विरोधी दंगों, खालिस्तान आन्दोलन, राम-मंदिर-बाबरी मस्जिद विवाद, मंडल आन्दोलन आदि कई पहलुओं की विवेचना की गई है। पाॅल ब्रास की 1990 में प्रकाशित किताब ‘द पाॅलिटिक्स आँफ इंडिया सिन्स इंडिपेंडेंस’ भी इस समय तक की देश की राजनीति के विभिन्न आयामों का एक बेहतरीन विश्लेषण प्रस्तुत करती है। 1977 ई. मंे आपातकाल ख़त्म हुआ और फिर से लोकतांत्रिक शासन और अधिकार बहाल हुए। जहाँ एक महत्त्वपूर्ण राजनीतिक घटनाक्रम के तौर पर आपातकाल के बारे में इस दौर के बारे मे बताने वाली अधिसंख्य किताबों में उल्लेख किया गया है-मसलन गुहा (2007); ब्रांस (1990), लेकिन इसके बारे में ज्यादा गहन विश्लेषण के लिए इम्मा टारलो की किताब ‘इम्मा टारलो अनसेटलिंग मेमोरीज: नैरेटिव्स आॅफ इंडिया’ज इमरजेंसी’ (2003) देखी जा सकती है।“ इसी तरह “फैंसीन आर. फ्रैंकल की किताब ‘इंडिया’ज पाॅलिटिकल इकोनाॅमी, 1947-2004; अचीन विनायक (1995), फ्रैंकेल और राव (सम्पा.) (1990) जैसी किताबों में स्वतन्त्र भारत के राजनीतिक घटनाक्रम का विस्तृत विश्लेषण उपलब्ध है। समकालीन भारत के कुछ महत्त्वपूर्ण मुद्दों की समझ कायम करने के लिए सतीश देशपाण्डे की कृति ‘कंटेम्पररी इंडिया: अ सोशियोलाॅजिक व्यू (2003)’ एक महत्त्वपूर्ण किताब है। भारतीय लोकतंत्र के विश्लेषण का एक महत्त्वपूर्ण आयाम भारतीय राज्य की प्रकृति की समझ कायम करना भी रहा है। प्रणव बर्द्धन ने ‘द पाॅलिटिकल इकनाॅमी आॅफ डिवलपमेंट इन इंडिया’ (1984) शीर्षक अपनी पुस्तक में पूँजीपतियों, अमीर किसानों और नौकरशाही को तीन प्रभुत्वशाली वर्गों के रूप में रेखांकित किया है। उनके अनुसार, ये तीनों वर्ग राजनीतिक स्पेस पर अपना वर्चस्व कायम करने के लिए एक-दूसरे से गठजोड़ बनाते हैं और इसमें राज्य सापेक्षिक रूप से स्वायत्त स्थिति में बना रहता है। अचिन विनायक ने अपनी किताब ‘द पेनफुल ट्रांजिशन’ (1990) में प्रभुत्वशाली गठजोड़ की अवधारणा को अपनाया है। इसी तरह रूडाॅल्फ और रूडाॅल्फ ने भी अपनी पुस्तक ‘इन परसुईट आॅफ लक्ष्मी’ (1987) में इस बात पर बल दिया कि प्रभुत्वशाली गठबंधन में अमीर किसानों या खेतीहर पूँजीपतियों के प्रभाव में बढ़ोतरी हुई है। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
इस सन्दर्भ में फैंसीन फैंकेल और एम. एस. ए. राव द्वारा सम्पादित किताब ‘डाॅमिनेन्स ऐंड स्टेट पावर इन इंडिया: डिक्लाइन आॅफ अ सोशल आॅर्डर’ (1990) भी एक महत्त्वपूर्ण कृति है। इसमें लेखकों ने नौकरशाही और संगठित श्रम जैसी सार्वजनिक संस्थाओं और विधायिका और राजनीतिक दलों जैसी राजनीतिक संस्थाओं के बीच अन्तर किया है। इन्होंने यह तर्क दिया है कि स्वतन्त्र भारत में राजनीति के इतिहास में यह देखा जा सकता है कि निम्न जातियाँ या गरीब वर्ग जैसे पहले के निम्न हैसियत वाले समूहों की शक्ति का उदय हुआ है, वहीं ऊँची जातियों और मध्यवर्ग ने सार्वजनिक संस्थाओं के माध्यम से अपना वर्चस्व कायम रखने का प्रयास किया है। नब्बे के दशक में, विशेष रूप से उत्तर भारत की राजनीति में दलितों और पिछड़े जातियों का उभार हुआ। संसदीय राजनीति में पिछड़े समूहों के इस उभार के अध्ययन के लिए क्रिस्टाॅफ जैफरेलाॅ की पुस्तक ‘इंडियाज साइलेंट रिवोल्यूशन: द राइज आॅफ लोअर काॅस्ट्स इन नार्थ इंडिया (2003) विशेष रूप से उल्लेखनीय है। रामचन्द्र गुहा (2007), निवेदिता मेनन और आदित्य निगम (2007) तथा अभय कुमार दुबे द्वारा सम्पादित किताब ‘लोकतंत्र के सात अध्याय’ (2002) अपनी किताब के कुछ अध्यायों में दलित राजनीति का गहन विश्लेषण प्रस्तुत करते हैं। आधुनिकीकरण और दलितों पर इसके प्रभाव के सन्दर्भ में अभय कुमार दुबे द्वारा सम्पादित किताब ‘आधुनिकता के आईने में दलित’ (2003) भी एक विशिष्ट रचना है जिसमें डी. एस. नागराज, गोपाल गुरू और कई अन्य महत्त्वपूर्ण समाजवैज्ञानिकों के दलित प्रश्न-सम्बन्धी शोधालेख सम्मिलित हैं। इसमें आधुनिकता के सापेक्ष दलितों की समस्याओं के समाधान में आने वाली दिक्कतों और उम्मीदों का परीक्षण किया गया है। उत्तर औपनिवेशिक दौर में भारतीय लोकतंत्र की स्थिति और राज्य से इसकी अन्तःक्रिया को समझने के लिए पार्थ चटर्जी की रचना ‘पाॅलिटिक्स आॅफ गवर्नड’ (2004) काफी महत्त्वपूर्ण है। चटर्जी ने इसमें राजनीतिक समाज (पाॅलिटिकल सोसायटी) की अवधारणा प्रस्तुत की है जो पढ़े-लिखे और वास्तविक अर्थों में संविधान-प्रदत अधिकारों का प्रयोग करने वाले छोटे नागरिक समाज से अलग होती है। राजनीतिक समाज के सदस्यों की जीविका सम्बन्धी अधिकांश गतिविधियाँ ‘गैरकानूनी’ कामों के दायरे में चली जाती हैं और राज्य इनकी गोलबन्दी के आधार पर इनकी माँगों को स्वीकार या अस्वीकार करता है। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
भारत में लोकतंत्र की चुनौतियों के सन्दर्भ में प्रताप भानु मेहता की किताब ‘द बर्डन आॅफ डेमोक्रेसी’ भी विशेष रूप से उल्लेखनीय है। इसमें उन्होंने यह बताने का प्रयास किया है कि सामाजिक असमानता और राज्य के कार्यों के बारे में ग़लत समझ ने भारतीय लोकतंत्र के सामने बहुत बड़ी चुनौती खड़ी कर दी है। वे आत्मसम्मान की चाह को लोकतन्त्र की सबसे गहरी आकांक्षा के रूप में प्रस्तुत करते हैं और इस बात पर बल देते हैं कि असमानता और जवाबदेही के संकट से उबरना भारतीय लोकतंत्र के लिए कठिन परीक्षा है। भारत की लोकतांत्रिक राजनीति में उत्तर-पूर्व के मुद्दों की समझ भी आवश्यक है। ये प्रदेश अक्सर विद्रोही गतिविधियों के कारण अशान्त रहे हैं और ‘मुख्यधारा’ की राजनीति में इसकी इसी कारण से ज्यादा चर्चा होती रही है। विधायिका में काफी कम प्रतिनिधित्व के कारण भी यह क्षेत्र उपेक्षा का शिकार हो जाता है। इस सन्दर्भ में संजीब बरुआ की ‘ड्युरेबल डिस्आॅर्डर: अंडरस्टैंडिंग द पाॅलिटिक्स आॅफ नार्थईस्ट इंडिया’ (2005) देखी जा सकती है।“</div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
भारत में लोकतंत्र और उसका लिखित संविधान आम-आदमी का वेद, वेदांग, उपनिषद्, कुरान, बाईबिल, गुरुग्रंथसाहिब सबकुछ है। भारतीय लोकतंत्र की समझ के लिए भारत के संविधान के निर्माण, इससे सम्बन्धित विविध वाद-विवाद, संविधान के माध्यम से तैयार संस्थाओं की ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, उनके अधिकार और अनुभवों की समझ आवश्यक है। इस सन्दर्भ में कई महत्त्वपूर्ण किताबों का उल्लेख किया जा सकता है। “भारत में संविधान सभा में हुई बहस और इसकी विभिन्न समितियों के कामों को समझने के लिए ग्रेनविले आॅस्टिन की किताब ‘द इंडियन काॅन्स्टीट्युशन काॅर्नरस्टोन आॅफ अ नेशन’ (1966) को एक बुनियादी किताब का दर्जा दिया जाता है। इसमें संविधान के अन्तर्निहित सामाजिक उद्देश्य, लोकतान्त्रिक सरकार की पारम्परिक संस्थाओं (कार्यपालिका, विधायिका और न्यायपालिका) की स्थापना; भारतीय संघवाद के विशिष्ट स्वरूप, भाषाई प्रावधानों के निर्माण और संविधान सभा की प्रकृति का विश्लेषण किया गया हे। आॅस्टिन ने एकता, सामाजिक क्रांति और लोकतन्त्र को एक ‘निर्बाध वेब’ (सीमलेस वेब) की तीन विशिष्ट धाराओं का दर्जा दिया हे। भारत के संविधान के विविध प्रावधानों की समझ के लिए दुर्गा दास बसु की कृति ‘इंट्रोडक्शन टू द काॅन्स्टीट्युशन आॅफ इंडिया’ (1985) काफी महत्त्वपूर्ण और लोकप्रिय किताब है। इसमें संविधान के विविध भागों के विकास और अन्य ऐतिहासिक तथ्यों, सांविधानिक प्रावधानों, संविधान संशोधनों और महत्त्वपूर्ण न्यायिक निर्णयों और व्याख्याओं का उल्लेख किया गया है। ग्रेनविले आॅस्टिन ने 1999 में प्रकाशित अपनी दूसरी किताब ‘वर्किंग अ डेमोक्रेटिक काॅन्स्टीट्युशन: अ हिस्ट्र आॅफ इंडियन एक्सपीरियन्स’ में भारतीय संविधान के लागू होने के बाद के आरंभिक चार दशकों में इस संविधान के अनुभवों का विश्लेषण किया है। इसमें आजादी के बाद के दौर के अद्भुत आदर्शवाद और आपातकाल के संकट भरे दौर से गुजरते हुए 1990 के दशक की शुरुआत तक के अनुभवों का गहन परीक्षण किया गया है। भारतीय लोकतांत्रिक राजनीति को समझने के लिए राजनीति के अद्भुत व्याख्याकार रजनी कोठारी ने समय-समय पर कई सूत्रीकरण प्रस्तुत किए। साठ के दशक में उन्होंने कांग्रेस के वर्चस्व वाली व्यवस्था की व्याख्या करने के लिए ‘कांग्रेस प्रणाली’ (1964) की अवधारणा प्रस्तुत की। 1970 में प्रकाशित अपनी किताब ‘पाॅलिटिक्स इन इंडिया’ में उन्होंने संरचनात्मक प्रकार्यात्मक रूपरेखा का प्रयोग करते हुए भारतीय राज्य और राजनीतिक व्यवस्था का विश्लेषण किया। इसी प्रकार, अपनी सम्पादित किताब ‘कास्ट इन इंडियन पाॅलिटिक्स’ में उन्होंने भारतीय राजनीति में जाति आधारित गोलबन्दी की व्याख्या करते हुए यह तर्क प्रस्तुत किया कि दरअसल, यह राजनीति में जातिवाद नहीं है बल्कि जातियों का राजनीतिकरण है। अस्सी के दशक में राज्य के बढ़ते दमनकारी स्वरूप और मानवाधिकारों की चिन्ता को अभिव्यक्त करते हुए उन्होंने ‘स्टेट अगेंस्ट डेमोक्रेसी: इन सर्च आॅफ अ ह््युमन गवर्नेंस’ (1989) की रचना की। यहाँ यह विशेष रूप से उल्लेखनीय है कि अभय कुमार दुबे ने रजनी कोठारी के प्रमुख शोध आलेखों का हिन्दी अनुवाद और सम्पादन किया है, जो कि ‘राजनीति की किताब’ (2003) शीर्षक से प्रकाशित हुआ है। यह किताब इसलिए भी काफी उपयोगी है कि इसमें कोठारी के साथ एक लम्बा साक्षात्कार भी शामिल किया गया है जिससे उनकी वैचारिक यात्रा और विचारों में होने वाले बदलावों को आसानी से समझा जा सकता है। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
अन्य कई लेखकों ने भी अस्सी के दशक में राज्य के बढ़ते दमनकारी स्वरूप और इसके द्वारा थोपे गए विकास में निहित हिंसक विस्थापन जैसे सवालों का विश्लेषण किया। इस विषय पर आशीष नंदी की पुस्तक ‘द रोमांस आॅफ द स्टेट ऐंड द फेट आॅफ डायसेंट इन ट्राॅपिक्स’ (2003) का अध्ययन किया जा सकता है। यह नंदी के कुछ शोधालेखों का संकलन है जिसमें उन्होंने राष्ट्र-राज्य की अवधारणा और भारत में इसके अनुभवों पर विचार किया है। वे इसके सामाजिक, राजनीतिक और सांस्कृतिक आयामों तथा सम्प्रदायवाद, सेक्युलरवाद, आतंकवाद तथा विकास जैसे मसलों पर भारतीय राज्य की नीतियों का विश्लेषण करते हैं। आरम्भिक दौर में भारत में उदारवाद के स्वरूप को लेकर चले वाद-विवाद का एक अद्भुल विश्लेषण सुनील खिलनानी की किताब ‘द आइडिया आॅफ इंडिया’ में प्रस्तुत किया गया है। यह भी उल्लेखनीय है कि इस किताब का हिंदी अनुवाद ‘भारतनामा’ शीर्षक से अभय कुमार दुबे ने किया है। अतुल कोहली की किताब ‘पोवर्टी अमिड प्लेंटी इन द न्यू इंडिया’ वैश्वीकरण के युग में भारत की राजनीतिक-अर्थव्यवस्था की गहन व्याख्या प्रस्तुत करती है। इसमें 1980 के दशक में राजीव गाँधी और इंदिरा गाँधी द्वारा राजनीतिज्ञों और उद्योगपतियों के बीच कायम किए गए सम्बन्धों पर गौर किया गया है, जिसने 1991 के बाज़ार सुधारों का मार्ग प्रशस्त किया। वैश्वीकरण के प्रभावों तथा 1989 के बाद की राजनीति में सम्प्रदायवाद, पिछड़ी-दलित जातियों के उभार जैसी राजनीतिक परिघटनाओं के विश्लेषणात्मक अध्ययन के लिए निवेदिता मेनन और आदित्य निगम द्वारा लिखी गई किताब ‘पाॅवर एण्ड काॅन्टेस्टेशन: इंडिया सिंस 1989’ (2007) एक उपयोगी पुस्तक है। इसी तरह, अभय कुमार दुबे द्वारा सम्पादित किताब ‘भारत का भूमंडलीकरण’ (2003) में भारत के विभिन्न तबकों पर वैश्वीकरण के प्रभाव से सम्बन्धित कई गहन शोधालेख शामिल हैं जिनमें वैश्वीकरण के विकल्पों पर भी विचार किया गया है। भारतीय सन्दर्भ में लोकतंत्र के साथ ही असाधारण कानूनों का भी लगातार अस्तित्व बना रहा है। ऐसे कानून और इनके प्रावधान कानून के सम्मुख समानता की अवधारणा के विपरीत हैं। उज्ज्वल कुमार सिंह की किताब द स्टेट, डेमाॅक्रेसी ऐंड ऐंटी टेरर लाॅ इन इंडिया (2007) विशेष रूप से आतंकवाद गतिविधि निरोधक कानून या पोटा के निर्माण और निरस्त होने के सन्दर्भ में असाधारण कानूनों की राजनीति का परीक्षण करती है। भारतीय लोकतंत्र के इस अनछुए पहलू को समझने के लिए यह एक आवश्यक किताब है। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
भारतीय लोकतंत्र में अल्पसंख्यकों और सीमावर्ती राज्यों में राज्य सत्ता की दमनकारी नीतियों की एक विचारोत्तेजक आलोचना के रूप में अरुंधती राॅय की किताब ‘लिसनिंग टू ग्रास हाॅप्पर्स’ (2009) का उल्लेख किया जा सकता है। यह किताब राॅय के कई लेखों का संकलन है। किताब में गुजरात 2002 में राज्य प्रायोजित दंगों, 2003 में भारतीय संसद पर हुए हमले की संदेहास्पद जाँच-पड़ताल पूरी तरह से गैर-जवाबदेह न्यायपालिका की सीमाओं तथा बड़े काॅरपोरेट घरानों, सरकार और मुख्यधारा की मीडिया के बीच साँठ-गाँठ, अगस्त 2008 में कश्मीर में हुई उथल-पुथल आदि मसलों पर लेख शामिल हैं। भारत में नारीवादी आन्दोलन के ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्य और उसकी समकालीन चुनौतियों की समझदारी कायम करने के लिए राधा कुमार की किताब ‘अ हिस्ट्री आॅफ डुईंग: एन इल्यूस्ट्रेटेड अकाउंट फाॅर मूवमेंट फाॅर वुमेन राइट्स एंड फेमेनिज़्म इन इंडिया, 1800-1900’ (1993) विशेष रूप से उल्लेखनीय है। इस किताब का हिंदी अनुवाद भी उपलब्ध है। भारत में नारीवाद के विविध आयामों और इसके समकालीन सवालों के सन्दर्भ में निवेदिता मेनन की किताब ‘सीईंग लाइक अ फेमेनिस्ट’ (2012) का अध्ययन किया जा सकता है। पर्यावरण और वन निवासी समूहों के अधिकारों का विकास और विस्थापन सम्बन्धी मुद्दों के ऐतिहासिक और समकालीन पहलुओं को समझने के लिए माधव गाडगिल और रामचन्द्र गुहा द्वारा सम्पादित दो किताबों का अध्ययन किया जा सकता है: ‘दि फिस्सर्ड लैण्ड: ऐन इकलाॅजिकल हिस्ट्री आॅफ इंडिया’ (1992) और ‘इकोलाॅजी ऐंड इक्विटी’ (1995)। ध्यान दिया जाना चाहिए कि किसी भी लोकतन्त्र के वास्तविक हालात का अन्दाजा वहाँ के अल्पसंख्क समूहों को मिले अधिकारों और उनकी राजनीतिक भागीदारी के आधार पर किया जा सकता है। इस सन्दर्भ में राजीव भार्गव द्वारा सम्पादित पुस्तक ‘सेक्युलरिज़म ऐंड इट्स क्रिटिक’ (1999) एक उपयोगी और प्रासंगिक किताब है। यह भी गौरतलब है कि अभय कुमार दुबे ने इस किताब में शामिल कई लेखों और कुछ नए लेखों को एक साथ रखकर एक किताब सम्पादित की जो कि सेक्युलरवाद के विषय पर एक अनिवार्य किताब के रूप में है। इस पुस्तक का शीर्षक है: ‘बीच बहस में सेक्युलरवाद’ (2005)। स्वतन्त्रता प्राप्ति के बाद के दौर में मुस्लिमों की स्थिति और पहचान के संकट की समस्या के विश्लेषणात्मक अध्ययन के लिए मुशीरुल हसन की यह किताब देखी जा सकती है: ‘लीगेसी आॅफ डिवाइडेड नेशन: इंडियाज मुस्लिमस सिंस इंडिपेंडेंस (1997)। पाॅल ब्रास ने अपनी एक अन्य किताब ‘द प्रोडक्शन आॅफ हिन्दू-मुस्लिम वायलेंस इन काॅन्टेम्परी (2005) में समकालीन भारत में हिंदू-मुस्लिम दंगों के विविध कारकों और आयामों का विस्तार से विश्लेषण किया है। इस दौर में हिन्दुत्ववादियों के राजनीतिक उभार और उनकी विचारधारात्मक स्थिति की पड़ताल करने वाले कई अध्ययन भी सामने आए। इस सन्दर्भ में विशेष रूप से आशीष नंदी, शिखा त्रिवेदी, शैल मायाराम और अच्यूत याज्ञनिक की किताब ‘क्रिएटिंग अ नेशनेलिटी: रामजन्मभूमि मूवमेंट एण्ड द फीयर आॅफ द सेल्फ’ (1995) तथ किस्टाॅफ जेफेरेलाॅ की पुस्तक ‘द हिन्दू नेशनलिस्ट मूवमेंट इन इंडिया’ (1996) का उल्लेख किया जा सकता है।“</div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
इसी प्रकार अकादमिक जगत व्यक्ति के व्यक्तित्व, व्यवहार एवं नेतृत्व को लेकर बेहद गंभीर है। मानव-विज्ञान की शाखा से लेकर मनोविज्ञान तक संचार-भाषा के बहुउद्देशीय आयोजन मानव-संचार एवं मानव-भाषा को केन्द्र में रखकर अपनी बात कहते हैं। विषय-विशेषज्ञों की बात करें, तो व्यक्ति के व्यक्तित्व के बारे में अरुण कुमार सिंह की पुस्तक ‘व्यक्तित्व’ द्रष्टव्य है। इसमें उन्होंने व्यक्तित्व सम्बन्धी भारतीय-पश्चिमी अवधारणाओं और अन्य पक्षों पर विशद चर्चा एवं सैद्धान्तिक विश्लेषण प्रस्तुत किया है। व्यक्तित्व सम्बन्धी अंतःवृत्तियों के लिए प्रेरक और मार्गदर्शक की भाँति कार्य करने वाले कुछ सामान्य और विशेष पुस्तकों का उल्लेख किया जा सकता है। हिंदी में व्यक्तित्व विकास पर बहुत अधिक किताबें नहीं लिखी गई हैं लेकिन ऐसा भी नहीं है कि किताबें हैं ही नहीं। हिंदी के नवागत शोधार्थी को यदि एक ही जगह व्यक्तित्व के बारे में सम्पूर्णतः जानकारी चाहिए हो, तो अरुण कुमार सिंह की पुस्तक ‘व्यक्तित्व’ का नामोल्लेख आवश्यक है। ‘कादम्बिनी’ पत्रिका के व्यक्तित्व-विशेषांक (2006) में शिव खेड़ा की बहुचर्चित किताब ‘हाऊ टू विन’ बड़े काम की बतलाया गया है।है। इसी तरह, स्टीवन आर. कोवे की ‘सेवन हैबिट्स आॅफ हाइली इफैक्टिव पीपुल’, एस. आर. वास और अनिता वास की ‘सीक्रेट्स आॅफ लीडरशिप’, ‘गैट ए लाइफ, गैट ए जाॅब’, ‘यू लाइक एंड लाइक ए जाॅब यू गैट’ और ‘कनेक्टिंग वर्किंग टूगेदर फाॅर हैल्थ एण्ड हैप्पीनेस’-जैसी कई किताबें हैं। इसके अलावा ‘चिकेन सूप सीरिज’, ‘डेल कारनेगी की ‘बाॅडी लैंग्वेज’ और ‘हाऊ टू विन फ्रेंड्स एंड इंफुलुंस पीपुल’-जैसी सफलता और व्यक्तित्व विकास पर लिखी पुस्तकंे भी दुनियाभर में खासी लोकप्रिय हैं।इसी तरह लोकप्रियता के ‘बेस्ट सेलर’ प्रारूप में शिव खेड़ा की ‘हाऊ टू विन’ का हिंदी रूपांतरण ‘जीत आपकी’ के नाम से बाज़ार में उपलब्ध है। इसके अलावा संजीव मनोहर साहिल की, ‘आपकी सफलता-आपका हक’, आर. एस. चोयाल की ‘हाँ तुम एक विजेता हो’, उदयशंकर सहाय की ‘अपना व्यक्तित्व प्रभावी कैसे बनाएँ’ जैसी कुछ किताबें हिंदी में उपलब्ध हंल। इन किताबों के जरिए लोगों को अपने व्यक्तित्व की कमियों को पहचानने में खासी मदद मिलती है। </div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
उपर्युक्त (संक्षिप्त, चयनित, दूसरों द्वारा उद्धृत) विवेचन-विश्लेषण से यह बात तो साफ है कि हमारी पहलू में पुस्तकें इफ़रात हैं, बस पढ़ने का मिज़ाज और नियत चाहिए। मानसिक बोध और संज्ञान के सक्रियमान तथा शक्तिमान बने रहने ख़ातिर पुस्तकें एवं पत्र-पत्रिकाएँ ही असल खुराक हैं। बाज़ार की राजनीति द्वारा लोकतंत्र तथा संसदीय कार्यकलाप को राजनीतिक बाज़ार मान बैठने की जिद से छुटकारा पुस्तकों तथा पत्र-पत्रिकाओं से मित्रता गाढ़े बिना संभव नहीं है। हमलोग चाहे हैबरमास के लोवृक्रत का हवाला दें, या फिर फ्रांचिस्का आॅरसेनी के ‘हिंदी लोकवृत’ का। हम भारतीय सन्दर्भों में रामाधारी सिंह दिनकर के ‘संस्कृति के चार अध्याय’ से अपनापा गाठें या फिर एडर्नो के ‘संस्कृति-उद्योग’ का। हम सही बात तक कुशल पठनीयता के बरास्ते ही पहुँच सकते हैं। हम पढ़ते हुए ही अपने समसामयिक संकट-चुनौतियों से अवगत हो सकते हैं। यानी अंततः चुनाव तो हमें ही करना होगा। .…और यह चुनाव किताबों के मयखाने में प्रवेश किए या फिर उनका आस्वाद लिए बगैर हरग़िज संभव नहीं है।</div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-18152348671991506372018-06-13T00:37:00.001-07:002018-06-13T00:53:21.160-07:00पाठकीयता के मयखाने में किताब <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
-----------------<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="color: red;"><b>राजीव रंजन प्रसाद</b></span></div>
<div style="text-align: right;">
------------------</div>
<div style="text-align: right;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<br />
<div class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भारतीय जनता के समर्थन में
पुस्तकों ने लम्बी यात्राएँ की हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मोर्चा संभाला है। विभिन्न मत-मतान्तरों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विचार-विचारधाराओं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">प्रतिरोध-संघर्षों की गवाह बनी हैं किताबें।
ज्यादा पीछे नहीं आजादी के दिनों की ही स्थूल-सूक्ष्म पड़ताल करें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो पायेंगे कि औपनिवेशिक
शासन या अंग्रेजी हुकूमत की दमनकारी नीतियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">छल और प्रपंच</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जातिवादी मानसिकता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नौकरशाही</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पुरोहितवादी प्रवृत्तियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दूषित न्याय व्यवस्था</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">प्रेस एक्ट</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंग-भंग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बर्बर चुंगी अथवा टैक्स
इत्यादि को लेकर अलख जगाने में साहित्यिक-सांस्कृतिक पत्रकारिता की भूमिका
अनिर्वचनीय है। पुस्तकें ही नहीं निष्पक्ष-निर्भीक पत्रिकाओं ने भी समग्र चेतना के
निर्माण में नवज्योत का काम किया है। भारत में असल आधुनिकता की शुरुआत यहीं से
मानी जाती हैं जिन्होंने सामाजिक कुरीतियों-अंधविश्वासों के ऊपर तीखे प्रहार किए</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो दूसरी ओर नवजागरण की
भावभूमि पर राजनीतिक चेतना का संचार किया। उस ज़माने में पुस्तकें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पत्र-पत्रिकाएँ चेतना की
जाग्रत-कुण्ड थीं जिनसे भारतीय जनमानस को सीख मिल रही थी-</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चरैवति-चरैवति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">या फिर </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एकला चलो रे</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">। पुस्तकें यही तो करती हैं। वह हमें अंदर से
परिमार्जित और परिष्कृत करती हैं। वह हमारी चेतना को उद्बुद्ध और जाग्रत करती हैं।
वह हमें मूल्यों से जोड़ती हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो अपनी परम्पराओं के देख-रेख की सीख देती हैं।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भारत में पुस्तक लेखन की
परम्परा बेजोड़ रही है। किताबें जानने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समझने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीखने और विचार करने की दृष्टि से उपयोगी मानी गईं हैं। ज्ञानार्जन की दृष्टि
से इनकी भूमिका बेहद महत्त्वपूर्ण हैं। व्यक्ति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समाज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संस्कृति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">राजनीति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">धर्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दर्शन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कला</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">साहित्य</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वाणिज्य-व्यापार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भूगर्भ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खगोल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चिकित्सा आदि ऐसे
महत्त्वपूर्ण अनुशासन (</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">Discipline) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हैं जिनकी पहचान व्यापक है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो पैठ विश्वतरीय। भारतीय चिंतन-दर्शन में मस्तिष्क को </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बुद्धि तकनीक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ (Mind
Technology) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कहा गया है। ज्ञान के परिसर या परिक्षेत्र में नवाचार (</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">Innovation) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और नव्य उद्यमशीलता (</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">Newly
Entrepreneurship)<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">को लेकर जो रोमांच आज हम महसूस कर रहे हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसमें भारतीय ज्ञान-परम्परा
की भूमिका विशेष है। खासकर पत्रकारिता के साथ जनसंचार का सम्बन्ध और भी गहरा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सूक्ष्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संवेदनीय एवं यथार्थपूर्ण
रहा है। जिन दिनों पत्रकारिता को एक स्वतंत्र विधा मानते हुए वस्तुनिष्ठ तथा
निष्पक्ष लेखन की शुरूआत हुई</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन दिनों भारत में अभिव्यक्ति की आज़ादी मुक्त न होकर प्रतिबंधित थी। सन् </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">1780</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> का काल उल्लेखनीय है जब
भारत में पहले समाचारपत्र के रूप<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिक्की गजट</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">की छपाई जेम्स आगस्ट्स हिक्की द्वारा प्रारम्भ की गई। आज हम जिन समाचारपत्रों
के बहुविध संस्करण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रेडियो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दूर-दर्शन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इत्यादि नव एवं बहुविध माध्यमों का विस्तार देख रहे हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आई.सी.टी.</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इनोवेशन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कन्वर्जेंस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">न्यू मीडिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोशल नेटवर्किंग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आदि की आशातीत प्रगति और
अमोघ प्रभावशीलता के बावजूद सचाई सिर्फ इतनी ही नहीं है। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डिजिटल इंडिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">के सर्वत्र उद्घोष या जयगूँज सुनने को मिल रहे
हैं। किताबों एवं पत्र-पत्रिकाओं के नेट और वेब संस्करण चहुँओर बड़ी सुगमता से
उपलब्ध हैं। हम अब पढ़ने का तरीका भूलकर लिखी चीजों को देखने के ढर्रे पर आगे बढ़
रहे हैं। यह खतरनाक है। भारत की सामासिक-संस्कृति या कह लें सामूहिक मानस के ख़िलाफ
यह एक </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीतयुद्ध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">है जिसमें </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">स्थायीत्व</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सतत् विकसनशील
विचार-प्रवृत्ति को दरकिनार करने का षड़यंत्र लगातार जारी है। विशेषकर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, “</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपग्रह टीवी के द्वारा
हमारी अस्मिता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्यों तथा हमारे ऐतिहासिक सन्दर्भ पर जो कुठाराघात
हो रहा है उसमें हमारे अस्तित्व के लिए एक अभूतपूर्व खतरा उत्पन्न हो गया है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इसका मुख्य कारण यह भी है
कि हमारे भीतर नैतिक आस्था संजोने तथा मूल्य-निर्माण करने वाली जो
सामाजिक-सांस्कृतिक संस्थाएँ रही हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उनकी पतनशीलता और भ्रष्टता अब किसी से छुपी नहीं है। ज़ाहिर तौर पर ज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इच्छा और क्रिया का शाश्वत
अनुक्रम और संतुलन बिगड़ गए हैं। अब वास्तविकताएँ घटित होने के बाद अर्थ और
महत्त्वहीन सिद्ध होने लग रही हैं। मजे की बात यह कि इन सारी ख़राबियों की जड़ में
पूँजीवाद प्रत्यक्ष-परोक्ष ढंग से शामिल हैं।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>इस विषबेल के कई संचारी-तत्त्व हैं- अनैतिक आग्रह</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">राजनीतिक पूर्वग्रह और पूँजीगत दुराग्रह। आज
बाज़ार-प्रभुत्त्व में हैं इसलिए उनके अवयव हर जगह प्रभावशाली मुद्रा में हैं।
भूमंडलीकृत इस विश्व में जो चीजें व्यक्ति और समाज पर अधिक कहर बरपा रही हैं या कि
पूरा विश्व उनके कब्जे में हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वे हैं-काॅरपोरेट घराने</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">धनिक उद्योगपति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दौलतमंद व्यवसायी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जमाखोर व्यापारी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुनाफाखोर और कालाबाज़ारी में नधाये कारोबारी इत्यादि। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ध्यान देना होगा कि
नकारात्मक प्रभाव के कारण उत्पन्न कुहरीला को छाँटने में पुस्तकें आज भी
सर्वश्रेष्ठ औजार हैं। संचार सम्बन्धी सैद्धान्तिकी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विचार-प्रक्रिया</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तकनीकी-प्रौद्यौगिकी आधारित परिवर्तन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">परावर्तन एवं अभिसरण
इत्यादि को लेकर प्रभूत लेखन-कार्य निर्बाध जारी है। वैसे भी आज के बेहद जटिल समय
में संचार-प्रवृत्तियों तथा उसके बहुविध ठिकानों को निकट से जानना जरूरी हो गया
है। इसके अतिरिक्त अकादमिक शोध की दशा-दिशा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रूपरेखा एवं स्वरूप आदि को जानने-समझने की
दृष्टि से इनका अध्ययन-अनुशीलन अपरिहार्य है। इसकी अनिवार्यता इसलिए भी है क्योंकि
प्राचीन-अर्वाचीन संचार विधा ने मनुष्य को काफी भीतर तक प्रभावित किया है। इस
प्रभावशीलता को जन-सापेक्ष और जन-पक्षधर बनाने में भाषा की भूमिका अन्यतम है। हमें
यह नहीं भूलना होगा कि भाषा संचार द्वारा अंतःविकसित किन्तु व्यक्ति-विशेष द्वारा
अर्जित एक सामाजिक-सांस्कृतिक प्रक्रम है। भाषा स्थूल-सूक्ष्म रूप में संज्ञान-बोध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कल्पना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">स्मृति</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अनुभव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विचार</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दृष्टि इत्यादि प्रत्ययों
का वाहक भी है। वैसे भी बातचीत मनुष्य का गुण है। मनुष्य इसी गुण के नाते
संचार-प्रक्रिया में स्वतः भाग लेता है। ध्यान देने योग्य है कि</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संचार में किसी वक्ता अथवा
संचारक के वक्तृत्व-कला की पहचान होती है। व्यवहार-जगत में वाक् बोली जाने के कारण
भाषा का उपयुक्त विकल्प है। यह जानना बड़ा दिलचस्प है कि सभी व्यक्तियों में
वाक्-क्षमता समान हो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह आवश्यक नहीं है। प्रत्येक मनुष्य एक-दूसरे से भिन्न है। इस भिन्नता के कारण
ही भाषा में विकल्पन (</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">Variation) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">की स्थिति उत्पन्न होती है। दरअसल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ज्ञात अर्थ के लिए समाज कोई शब्द-विशेष सुनिश्चित कर देता है और उस शब्द का उस
अर्थ के साथ यादृच्छिक सम्बन्ध जुड़ जाता है। यह सम्बन्ध स्वाभाविक न होकर आरोपित
होता है। इस शब्द-अर्थ सम्बन्ध को संकेत-ग्रह कहते हैं। वास्तव में भाषा न केवल
दृश्यमान जगत से सम्बन्धित वस्तुओं आदि के बारे में अभिव्यक्ति का साधन है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बल्कि अनुभूत विचारों की
अभिव्यक्ति का भी साधन है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इसीलिए तो देशकाल से
जुड़ी-बँधी भाषा अपने समाज की संस्कृति का वाहक होती हैं। अतः लेखन में
सर्जनात्मक-कौशल अर्थात अपने विचार या भाव को अधिकाधिक प्रभावी बनाने की जरूरत
पड़ती है। माध्यम-विभेद के इस ज़माने में अथवा बहुविध माध्यमों की उपस्थिति में इसकी
महत्ता भाषा-अनुप्रयोग के बरास्ते ही संभव है। खासकर जनसंचार एवं पत्रकारिता की
दृष्टि से इसके सर्जनात्मक रूप-प्रकार अथवा साहित्यिक-स्वरूप को ज़ाहिर-प्रकट करने
में किताबे मुख्य सेतु सिद्ध होने वाली हैं। हिंदी भाषा को </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खड़ी बोली</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">के रूप में खड़ा करने वाले भरतेन्दु
हरिश्चन्द्र की बात करें तो</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, ‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होंने मानवीय जगत के शाश्वत मूल्यों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मूल प्रवृत्तियों के परिष्करण और परिमार्जन की
संभावनाओं को स्थापित करने का प्रयास किया। उन्होंने अंग्रेजी शासन-व्यवस्था के
दौरान देश की धार्मिक</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सांस्कुतिक और आध्यात्मिक मृतप्राय परम्परा को जीवनदान दिया। उन्होंने
अंग्रेजी शासन-व्यवस्था से उत्पन्न अराजकता</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">असंतोष और अभावग्रस्तता को साहित्य के माध्यम से
जनसाधारण को परिचित कराया।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इसी तरह भारतीयता का मूल बीज तलाशने का काम भी भारतीय विद्वानों ने किया है।
अपनी पुस्तकों या कि अपनी पत्र-पत्रिकाओं में उन्होंने पश्चिम के प्रति नतमस्तक
होने की जगह स्वयं की मिथकीय चेतना के महत्त्व को पहले स्वीकार किया है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>उदाहरण के लिए देखें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">श्री नरेश मेहता ने अपने काव्य में सामाजिक<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>विचारों को आधुनिक ढंग से प्रस्तुत किया है। उन्होंने पुरा कथाओं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">प्रकृति एवं सौन्दर्य के
चित्रों के माध्यम से आधुनिक जीवन की विषमताओं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अभिशप्त व्यक्तियों की दारुण-यंत्रणाओं और
प्रश्निल आदि स्थितियों को दर्शाया है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ऐसे में पाठकीयता के
प्रयोजन आवश्यक हैं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषिक-प्रयुक्तियों का दिग्दर्शन अपरिहार्य है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और इसे लेखन द्वारा ही साध पाना संभव है। इसी
नाते भाषा की वैचारिकी और सामाजिकी को लेखन द्वारा आज भी सबसे अधिक समझाया-बताया
जाता है। इस बारे में अपनी सहमतियाँ-असहमतियाँ आदी दर्ज की जाती हैं। भाषिक
मनोव्यवहार सम्बन्धी अनुप्रयोग अर्थात् मनोभाषिकी को लेकर प्रभूत
समाजभाषावैज्ञानिक एवं मनोभाषावैज्ञानिक लेखन-कार्य इससे इतर भी बहुतेरे हुए हैं।
भारतीय विद्वानों ने पश्चिमी चिंतकों-विचारकों और उनकी लिखी पुस्तकों का सहर्ष
स्वागत तथा अपने प्रसंगानुकूल अर्थ-सन्दर्भों में बहुतायत उपयोग किया है। यदि
भाषा-विज्ञान को ही उदाहरण के रूप में लें</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तो हॉकेट का </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ए कोर्स इन जनरल लिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हैरिस का ग्रन्थ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">स्ट्रक्चरल लिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ब्लूमफील्ड का ग्रन्थ </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रॉबर्ट हॉल की पुस्तक </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एन इन्ट्रोडक्शन टू
लिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’; </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संरचनात्मक भाषाविज्ञान के बहुचर्चित ग्रन्थ माने गये हैं। इन सभी ग्रन्थों
में भाषा की समरूपता पर बल दिया गया है। नॉम चामस्की ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">1957</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ई. में और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">1965</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ई. में </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">द सिमाॅन्टिक स्ट्रक्चर आॅस्पेक्टस</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">द थ्योरी ऑफ सिन्टेक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ग्रन्थों की रचना की और इन
दोनों ग्रन्थों में भाषा को मनोवादी आधार प्रदान किया गया है। चॉमस्की ने भी
सर्वाभौमिक व्याकरण की परिकल्पना द्वारा समरूपी भाषा को महत्त्व दिया और विभिन्न
बोलियों और उपबोलियों को मानक भाषा का स्खलित रूप माना। उपर्युक्त दोनों आयामों को
आधार मानकर इनके भाषायी समरूपता के सिद्धान्त को अस्वीकार करते हुए </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">1966</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> ई. में समाज भाषा विज्ञान
का आविर्भाव हुआ और समाज भाषाविज्ञान के जनक लेबॉब ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलिंग्विस्टिक पैटर्न्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पुस्तक लिखी जो बहुचर्चित
रही। जे. ए. फिसमैन ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलोजी ऑफ लैंग्वेज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक से एक पुस्तक लिखी। इस पुस्तक में भाषा के सन्दर्भ में समाज के विभिन्न
रूपों का वैज्ञानिक विवेचन लेबॉब और फिशमैन दोनों ने अपनी-अपनी पुस्तकों में
अमेरिकी समाज को आधार बनाकर वहाँ की भाषा का विवेचन किया है। विलियम ब्राइट द्वारा
सम्पादित पुस्तक </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक से बहुचर्चित रही। जे. वी. प्राइड और जेनेट होम्स द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलिंग्विसटिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक की पुस्तक भी
सर्वाधिक चर्चा का विषय बनी। इस पुस्तक में दोनों सम्पादकों ने लेबॉब जे. ए.
फिशमैन गम्पर्ज और अनवर एस दिल. द्वारा लिखे गये समाज भाषा विज्ञान सम्बन्धी लेखों
को प्रकाशित किया है। पश्चिमी देशों में समाजभाषाविज्ञान पर सर्वाधिक संख्या में
पुस्तकें लिखी गयी हैं। ट्रडगिल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रोनाल्ड वर्धा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आर. ए. हडसन आदि विद्वानों ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक से ही अलग-अलग स्वतन्त्र पुस्तकें लिखी हैं। आर. ए. हडसन ने अपनी
पुस्तक में समाज भाषा विज्ञान के जिन नियमों और सिद्धान्तों का प्रतिपादन किया वे
लेबॉब और फिसमैन की मान्यताओं से पृथक सिद्ध होते हैं। गम्पर्ज ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डाइरेक्शन्स इन
सोश्योलिंग्विस्टिक्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक पुस्तक में समाजभाषाविज्ञान की विभिन्न दशाओं का संकेत किया है।
हर्बर्ट लैण्डर ने </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज एण्ड कल्चर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शीर्षक पुस्तक में भाषा और संस्कृति के अन्तःसम्बन्धों का विवेचन किया है। डेलहाइम्स
द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज इन कल्चर एण्ड सोसाइटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">प्रख्यात पुस्तक रही है। इस पुस्तक में समाजभाषाविज्ञान और भाषा का
समाजशास्त्र दोनों पक्षों पर विभिन्न शोध-पत्रों का सम्पादन किया गया है। लेसले
मिलराय द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज एण्ड सोशल नेटवर्क</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में विभिन्न सामाजिक सिद्धान्तों के सन्दर्भ में
भाषा प्रभेदों का विवेचन किया गया है। सेन्कोफ द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">द सोशल लाइफ ऑफ लैंग्वेज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्त्वपूर्ण पुस्तक है।
इस पुस्तक में विभिन्न भाषा प्रयोगों के माध्यम से सामाजिक विविधता को विवेचित
किया गया है। सुजाने रोमेने द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्योलिंग्विस्टिक्स वैरिएशन इन स्पीच
कम्यूनिटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बहुत ही उपयोगी पुस्तक रही है। विलियम ब्राइट द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज कल्चर एण्ड
सोसाइटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक मानी
गयी है। इस पुस्तक में भाषायी विविधता प्रक्रिया और समस्या भाषायी विविधता में
संरचना की कोशभाषा और समाजिक व्याख्या आदि शीर्षकों में भाषा और समाज के सम्बन्धों
को स्पष्ट किया गया है। मार्टिन मोन्टगोमरी द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इन इंट्रोडक्शन टू लैंग्वेज एण्ड सोसाइटी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। इस
पुस्तक में भाषा और समाज के बहुआयामी और बहुस्तरीय सम्बन्धों का विवेचन किया गया
है। फ्रेन्चन डी. मंजाली द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज सोसाइटी एण्ड डसिकोर्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। इस
पुस्तक में भाषा और समाज के सम्बन्धों को प्रोक्ति के माध्यम से विवेचित किया गया
है। हैरी होइजर द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज इन कल्चर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। इस पुस्तक में संस्कृति के सन्दर्भ में भाषा का विवेचन
किया गया है। मेरी सेन्चाज और बेन जी. ब्लान्टच द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सोश्यो कल्चरल डाइमेन्शन्स
ऑफ लैंग्वेज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बहुत ही उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में समाज और संस्कृति के सन्दर्भ में
भाषा के विभिन्न प्रयोगगत आयामों का विवेचन किया गया है। माइकेल पेराडिस द्वारा
सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ऑस्पेक्ट्स ऑफ बाइलिंग्वलिज्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। इस
पुस्तक में द्विभाषिकता और बहुभाषिकता का विशद् विवेचन मिलता है। सूसनगल द्वारा
लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लैंग्वेज शिफ्ट</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक हैं। इस
पुस्तक में लेखक ने भाषा विस्थापन की प्रक्रिया का विभिन्न आधारों पर विवेचन किया
गया है: </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">1) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आयु और ऐतिहासिक परिवर्तन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, 2) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सामाजिक निर्धारक और </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">3) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चयन और शैली चयन। इसी
प्रकार </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बाइलिंग्वलिटी एण्ड
बाइलिंग्वलिज्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पुस्तक बहुत उपयोगी है जो शियाने एफ. हेमर्स और माइकेल एच. ए. ब्लेक द्वारा
लिखी गयी है। इस पुस्तक में द्विभाषिकता और द्विभाषावाद<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>का अन्तर स्पष्ट किया गया है। डिबोरा शीफिन
द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चेंज टू दा डिस्कोर्स</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में लेखक ने वार्तालाप और उसके विभिन्न रूपों को
आधार बनाकर भाषा रूपों और भाषा प्रयोगों को विवेचन किया है। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समग्रतः भाषा-व्यवहर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वाक्-व्यापार और
व्यक्तित्व-नेतृत्व को लक्ष्य कर जिन भी स्वतन्त्र ग्रंथों को विवेचित किया गया है
ये सभी पुस्तकें किसी शोधकर्ता के शोध कार्य के लिए सिद्धान्तों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नियमों के साथ-साथ विपुल
सामग्री भी प्रदान करते हैं। हिन्दी शोध क्षेत्र में हिन्दी शोधकर्ताओं के योगदान
को बखूबी याद किया जाना चाहिए। डॉ. भोलानाथ तिवारी द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषाविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आधुनिक भाषाविज्ञान और
शैलीविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण ग्रंथ है। डॉ. अम्बा प्रसाद </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुमन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषाविज्ञान सिद्धान्त और प्रयोग</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संरचनात्मक भाषाविज्ञान से सम्बन्धित स्तरीय पुस्तके हैं। डॉ. कर्ण सिंह
द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषाविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विभिन्न स्रोतों से संकलित तथ्यों के वर्णन पर आधारित उपयोगी पुस्तक है। डॉ.
मोतीलाल गुप्त द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आधुनिक भाषाविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संरचनात्मक भाषाविज्ञान से सम्बन्धित उपयोगी और महत्वपूर्ण सूचनाएँ प्रदान
करती है। डॉ. तिलक सिंह द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नवीन शोध विज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ऐसी पुस्तक है जिसमें संरचनात्मक भाषा विज्ञान और समाजभाषाविज्ञान के शोधगत
आयामों का सघन और गंभीर विवेचन मिलता है। इन स्वतंत्र पुस्तकों के अतिरिक्त हिन्दी
क्षेत्र में समाजभाषा विज्ञान से सम्बन्धित अनेक स्वतन्त्र पुस्तकें उपलब्ध हैं।
इन स्वतंत्र पुस्तकों में अधिसंख्य पुस्तकें पश्चिमी समाजभाषाविज्ञान के
सिद्धान्तों पर आधारित है। कुछ पुस्तकें ऐसी भी हैं जो हिन्दी और उसकी बोलियों के
सन्दर्भों से जुड़ी हुई हैं। इन पुस्तकों में अनेक सम्पादित पुस्तकें हैं और एकाधिक
स्वतंत्र लेखन कार्य है। डॉ. रवीन्द्रनाथ श्रीवास्तव हिन्दी समाजभाषाविज्ञान के
प्रवर्तक माने जा सकते हैं। इनके द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी भाषा का सामाजिक सन्दर्भ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बहुत ही उपयोगी और महत्वपूर्ण
पुस्तक है। इस पुस्तक में समाजभाषाविज्ञान और भाषा का समाजशास्त्र दोनों आयामों से
सम्बन्धित तथ्यों का गहन और विशद् विवेचन मिलता है। डॉ. रवीन्द्रनाथ श्रीवास्तव और
डॉ. रमानाथ सहाय द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी का समाजिक सन्दर्भ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समाजभाषाविज्ञान पर उपलब्ध सभी पुस्तकों में विशेष महत्व रखती है। इस पुस्तक
में समाजभाषाविज्ञान और भाषा का समाजशास्त्र दोनों पक्षों पर </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">17</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> शोधालेख प्रकाशित हैं।
डॉ. पी. गोपाल शर्मा और डॉ. सुरेश कुमार द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इण्डियन बाइलिग्वलिज्म</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बहुत ही उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में
विभिन्न विद्वानों ने इतिहास और समकालीनता को आधार बनाकर भारत में प्रयुक्त
द्विभाषिकता और बहुभाषिकता का विवेचन किया है। डॉ. श्रीकृष्ण द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषा अनुरक्षण और
भाषा-विस्थापन</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी के सन्दर्भ नें उपयोगी संकलन है। इस पुस्तक में हिन्दी और इसकी बोलियों
को आधार बनाकर भाषा-अनुरक्षण और भाषा-विस्थापन का विशद् विवेचन मिलता है। डॉ.
सुरेश कुमार द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी के प्रयुक्तिपरक आयाम</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में साहित्य और विज्ञान के विषयों का समाज भाषा
विज्ञान के सन्दर्भ में विवेचन किया गया है। डॉ. भोलानाथ तिवारी और मुकुल
प्रियदर्शिनी द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी भाषा की सामाजिक भूमिका</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दक्षिण भारत हिन्दी प्रचार सभा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मद्रास से प्रकाशित उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में हिन्दी के साथ-साथ
अंग्रजी भाषायी समाज का विवेचन भी मिलता है। भोलानाथ तिवारी द्वारा लिखित भाषा और
संस्कृति महत्वपूर्ण पुस्तक है। इस पुस्तक में भाषा और संस्कृति के सहसम्बन्धों का
विवेचन किया गया है। डॉ. रामविलास शर्मा द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषा और समाज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में भाषा और समाज
के अन्तर सम्बन्धों का विवेचन मिलता है। डॉ. रामविलास शर्मा द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भारत के प्राचीन भाषा
परिवार और हिन्दी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तीन भागों में प्रकाशित बहुत ही उपयोगी पुस्तक है। इस पुस्तक में हिन्दी
भाषायी समाज का भारतीय भाषायी समाज और भारतेतर भाषायी समाज के साथ तुलनात्मक
विवेचन किया गया है। डॉ. सूरजनाथ द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हिन्दी भाषा सन्दर्भ और संरचना</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। उस
पुस्तक में लेखक ने हिन्दी का सरचनागत और सन्दर्भगत दोनों दृष्टियों से विवेचन
किया है। डॉ. रवीन्द्रनाथ श्रीवास्तव</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डॉ. महेन्द्र और मुकुल प्रियदर्शिनी द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सैद्धान्तिक एवम् अनुप्रयुक्त भाषाविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">महत्वपूर्ण पुस्तक है। यह
ग्रंथ डॉ. भोलानाथ तिवारी की स्मृति में लिखा गया है। इसमें समाज भाषाविज्ञान से
सम्बन्धित अनेक महत्वपूर्ण लेख संकलित है। डॉ. भोलानाथ तिवारी और डॉ. कमल सिंह
द्वारा सम्पादित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सम्पर्क भाषा हिन्दी और भारतीय भाषाएँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उपयोगी ग्रंथ है। इसमें हिन्दी भाषा का भारतीय
भाषाओं से सम्बन्ध स्थापित किया गया है। डॉ. मदनलाल वर्मा द्वारा लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सामाजिक मेल-मिलाप की
प्रोक्तियाँ</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बहुत ही उपयोगी ग्रंथ है। इस पुस्तक में सामाजिक व्यवहार के विभिन्न पक्षों से
सम्बन्धित विभिन्न प्रकार के वार्तालापों का विवेचन किया गया है। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आज की भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आज का समाज</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मदन लाल वर्मा की
महत्वपूर्ण पुस्तक है। यह पुस्तक वर्तमान हिन्दी भाषी समाज हिन्दी भाषा और उसकी
बोलियों से सम्बन्ध स्थापित करती है। पुष्पा श्रीवास्तव लिखित </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मनोभाषाविज्ञान</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पूर्ण मनोयोग से लिखी गई
पुस्तक है जो मनोभाषाविज्ञान को एक स्वतंत्र अनुशासन मानकर उनका गंभीर शोधानुशीलन
प्रस्तुत करती है। सूर्यदेव शास्त्री ने भाषा का मनोविश्लेषणात्मक अध्ययन </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भाषा और मनोविश्लेषण</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नाम की पुस्तक से किया है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो अत्यंत महत्त्वपूर्ण
पुस्तक है। डाॅ. कृष्णकुमार गोस्वामी लिखित पुस्तक </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शैक्षिक व्याकरण और हिंदी भाषा</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भी आज के अकादमिक परिवेश
तथा शैक्षणिक जगत के लिए एक पठनीय पुस्तक है। </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यद्यपि हिंदी का साहित्यिक
जगत प्रभूत लेखन का सदैव साक्षी रहा है। इसीलिए आचार्य रामचन्द्र शुक्ल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आचार्य हजारी प्रसाद
द्विवेदी की परम्परा में आगे आये डाॅ. रामस्वरूप चतुर्वेदी लिखित पुस्तक </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">काव्य-भाषा पर तीन निबंध</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">साहित्य के शील-परीक्षकों
तथा कला-मर्मज्ञों के लिए जरूरी तौर पर पठनीय पुस्तक है। साहित्यिक प्रतिबद्धता
संग लेखन की इस धुरी पर डटे लेखकों में प्रोफेसर नामवर सिंह का नाम अन्यतम हैं।
उनके लेखन का स्वर और स्वभाव शोधार्थी का है जो अपने-आप में विलक्षण बात है। बाद
की पीढ़ी ने नामवर सिंह के आलोचना-कर्म का न सिर्फ अनुकरण किया है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपितु </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">काॅपी</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भी उतना ही हुआ है। आलोचना
की इस नकलची संस्कृति ने विचारों के स्तर पर विविधता तो रोपी है</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन उनमें मौलिकता एवं
विशिष्टता का सर्वथा अभाव है। खैर</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ये हमारे लिए अभी चर्चानुकूल नहीं है। बहरहाल</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आज हम सब सायास-अनायास समस्याओं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चुनौतियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">संघर्षों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बाधाओं आदि का सामना कर
रहे हैं। प्रत्यक्षतः राजनीतिक-तंत्र मूल्यविहीन होते जाने को अभिशप्त है। आज
आवश्यकता सक्षम नेतृत्व एवं उपयुक्त विकल्प की है जबकि व्यक्ति-पूजा और नायक-दर्शन
की झूठी छवियों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सत्य मालूम देते प्रवंचनाओं</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मनुष्यता को क्षरित करते आडम्बरों आदि से घिरे हुए हैं। इस समय सम्यक्
विवेक-दृष्टि की जरूरत है। सक्षम राजनीतिज्ञों</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">राजनीतिक विश्लेषकों आदि को सच के पक्ष में गला
बुलंद करने की आवश्यकता है। हमें नए प्रतिमान गढ़ने होंगे। आलोचना के नए फ़लक तैयार
करने होंगे। समसामयिक लेखन और अकादमिक शोध इस लक्षित अभियान को पूरा करने में सबसे
निर्णायक योग दे सकते हैं। इसी तरह जनमाध्यम को नए सिरे से जनमत-निर्माण की
प्रक्रिया पूरी करनी होगी। यह काम हो रहा है। इस समिधा में जुटे लेखकों-लेखिकाओं
का कहा-सुना वरेण्य एवं स्तुत्य है।</span><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: normal; text-align: right;">
<b><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जारी....)</span></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<br /></div>
</div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5654336689174947101.post-10967192449120634482018-06-01T10:55:00.000-07:002018-06-01T10:55:37.473-07:00साहित्य इस बार<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div align="center" class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 21.0pt; text-align: center;">
<b style="text-align: right;"><span style="font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">------------</span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 21.0pt; text-align: center;">
<b style="text-align: right;"><span style="font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">(</span></b><b><span style="color: red; text-align: right;">30 </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">मई</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">को</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">साहित्यिक</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">पत्रकारिता</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">को</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">याद</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">करते</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: red; font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">हुए</span><span style="color: red; text-align: right;"> </span><span style="color: purple;"><span style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">डाॅ</span><span style="text-align: right;">. </span><span style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">राजीव</span><span style="text-align: right;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">रंजन</span><span style="text-align: right;"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-align: right;">प्रसाद</span></span></b><b style="text-align: right;"><span style="font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">)</span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpFirst" style="line-height: 21.0pt; text-align: center;">
<span style="text-align: right;">---------------</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
मातृ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहने</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौलिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उद्भावना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुबानदार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फूट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़ते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाल</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ललाट</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गर्वित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हृदय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुलकित</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्रवित।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिपटा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संग्राम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपितु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनापा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गाँठने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हेतु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग्रंथों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पोथियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राप्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँख</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मलिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूषित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संक्रमण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अज्ञानता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभवी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँखें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धोखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अविवेकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ले</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कदापि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तश्तरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जायका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिश्रण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काॅकटेल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकल्प</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोंचता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैठकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेरता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैचैनियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैराशूट</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाँधने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करतब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करिश्माई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्मोहक।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँखों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढुलके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँसू</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरमाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तीखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हथेलियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रगड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊष्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संघर्षशील</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोधी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवाचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवोन्मेष</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूछें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सार्थक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">! </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जोड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुड़ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोशिश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भविष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हित</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबको</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञात</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकमंगल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनकल्याण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सात्त्विक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभ्यर्थना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिलक्ष्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतरतम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गहरे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैठी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्दर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्माण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सनद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्दों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुनीमी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोठार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृतियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धूपछाँही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span> <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सांस्कृतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिसम्पत्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गाँव</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देहात</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कस्बा</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शहर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नगर</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवास</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुदाय</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संगठन</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्थान</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मजदूर</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसान</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनपढ़</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नासमझ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पढ़ा</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्त्री</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरुष</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्मावलम्बी</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मतावलम्बी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबको</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाग्रत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्यता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्कर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकेत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दे।</span><span lang="HI"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">अब</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">तक</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">आपने</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जितनों</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पढ़ा</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जिन</span>-<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जिन</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">को</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पढ़ा</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है</span>,
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">उनकी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लिखी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">रचनाओं</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">स्मरण</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कीजिए</span>;
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">उन</span>-<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">उन</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लेखकों</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">के</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">बारे</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">में</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">सोचिए</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जिनके</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लिखे</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पाठ</span>-<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">पुनर्पाठ</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">आपने</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कर</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">रखा</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है</span>;
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">क्या</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">वे</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">सचमुच</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">समाज</span>-<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रहरी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हैं?</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">चिंतनशील</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रेरक</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हैं</span>? <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">मुक्ति</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">निर्माता</span>, <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">तो</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">प्रतिरोध</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">के</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">जन्मदाता</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हैं?</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">यदि</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हाँ</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">तो</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">ऐसे</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">लोगों</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">का</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">साहित्य</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">ही</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">कालजयी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">हो</span>
<span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">सकता</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">है</span>, <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">होना</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">भी</span> <span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">चाहिए।</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्मित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनीषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आस्वाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विषय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पगडंडी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाँव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रभुता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यमना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तित्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसानों</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मजदूरों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संघर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचेत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नगरीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">त्रासदी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्तर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपजाई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कठिनाइयों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगुवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नायक।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुभवों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहेजते</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संजोते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचते</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सँवारते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कला</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विधि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रयोग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल्कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपयोगिता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यानी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपादेयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँजती</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सँवारती</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बुनती</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कातती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवजागरणकालिन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंतक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बालकृष्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भट्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपयुक्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span>, ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमूह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हृदय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमूह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्रण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span>‘ <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आचार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रामचन्द्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुक्ल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>,
‘‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभ्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्द</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थ</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामंजस्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विधान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वरूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्दिष्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामंजस्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाधा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़ेगी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनमाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढंग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदेशी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्दों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैमाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राकृतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचिछन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएगा।</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहें</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिमी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारिभाषिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारधाराओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मंतव्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़िरह</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तफ़्शीश</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहस</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुबाहिसों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पचाना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चश्मे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निगाहबानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लें</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धुरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैचारिक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पतवार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लें।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बौद्धिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दासता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शैक्षणिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुलामी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बँधन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जंजीर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सलाखें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिमागी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोवैज्ञानिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आरोपण</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्षेपण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकल्प</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकल्प</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रास</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">! </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतीत</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुणगान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शास्त्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप्रोच</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छोड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दीजिए</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्पराओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्यक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टिकोण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देशांतर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोज</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिद्धान्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवप्रयोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकदम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अचानक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्त्री</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दलित</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदिवासी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमाज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विमर्शात्मक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उदाहरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओमप्रकाश</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाल्मीकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीमराव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आम्बेडकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आम्बेडकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिरसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुंडा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिलका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँझी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आकांक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नायक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिख</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्योतिबा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फूले</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सावित्रीबाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फूले</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रमाबाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फूले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्माण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुधार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चूलें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कसते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जातिवादी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरोहितवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुल्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शंकराचार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुँह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खाते</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कबीर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैज्ञानिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाठी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुरपेटते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीर्ति</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पताका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फहरती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकप्रिय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुहावरे</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुलम्मे</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मसख़रेपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कितने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवियों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलोचकों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गीतकारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जादू</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाचिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सही</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवंत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मालूम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीयता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरेपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बँधा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अस्मिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मालूम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बरअक़्स</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नगरीय</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कस्बाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखें</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कौड़ियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिकने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लालायित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैकेज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रमोशन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लालच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूँजीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिरफ़्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिभा</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पलायन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिभाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवसाम्राज्यवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ातिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रशिक्षित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहरहाल</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्दों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पलायन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आभासी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्दों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छीना</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">झपटी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हल्ला</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनशन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आंदोलन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आहूत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसका</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोचकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखिए</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आरोपण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचेगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसको</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकें</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">?...</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पेप्सी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वीवो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप्पो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एलजी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एप्पल</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेसबुक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ट्वीटर</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिंकडीन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाट्स</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैक्डोनाल्ड</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केएफएसी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गार्जियन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अमेजन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फ्लिपकार्ट</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न्यूज़</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काॅरपोरेशन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">...?</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्विक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घुसपैठ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमजन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जोर</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दाब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इतना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकतंत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःसम्बन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़त्म</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकटग्रस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वास्तविक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निवर्हन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करे</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दौर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभिन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्तियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अध्ययन</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्पष्टतया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असंतोष</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आकांक्षा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जटिलता</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संघर्ष</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्विरोध</span>- <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वंद्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपयुक्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाणी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजसत्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सीधे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकराने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतिरिक्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्माण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सार्थक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योगदान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतएव</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span>? <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्तमान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विजयदेव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नारायण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परस्पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःसम्बन्धित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीछे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span>, ‘’<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनिवार्यतः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभावित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्थान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कलात्मक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्तियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्थान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नयी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रशस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थायी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवोचित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहलू</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span>‘’
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोजगत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैचारिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टिप्पणी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अमूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खूँटे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बँधे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात</span>-‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हित</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span>’<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतएव</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उद्देश्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उद्देश्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केदारनाथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अग्रवाल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">,</span> <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उद्देश्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्गविहिन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थापना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्येक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतन्त्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहेगी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योग्यतानुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुरूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाये।</span>...<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तत्त्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रगतिशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्तियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोषित</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शासित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विद्रोही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आर्थिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहलुओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रगतिशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरीके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवीन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिस्थितियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसाधारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नयी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्पन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span>‘’ </div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिक्रियाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरीके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गाढ़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुनौती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्तमानजनित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समस्याओं</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संघर्षों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारिस्थितिकीय</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तंत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तादात्मय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थापित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनतांत्रिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ह्रास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सांस्कृतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पतनशीलता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंताएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वांछनीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरुरीयात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कौन</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सार्थक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रायशुमारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अत्यावश्यक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुबां</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्द</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाँचते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाठकीयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शैली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तुतीकरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेरफार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span> 55 <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फीसदी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आबादी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्यक्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मार्गदर्शन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़मात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर्तव्य।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यानी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबकुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परोस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छुट्टी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपलब्धि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गिनाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाकामी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढोनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगी।</span><span lang="HI"> </span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: center; text-indent: .5in;">
2.</div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर्म</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वचन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूरियाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नतीजतन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यक्त</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यंजित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्दार्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यवता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थ</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिम्मेदार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिसंख्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिज्ञों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अध्ययनजीविता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्ति</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारबर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अकादमिकजनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सैन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दस्ते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जड़ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकसमान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिहाजतन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्रीयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाव</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोध</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकल्प</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकल्प</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बलिदान</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्सर्ग</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गौरव</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरिमा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खटाई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़ते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिकता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिकता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्विकता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग्रंथकोश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केहवाले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्दार्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निरस्त</span>/<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ारिज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुधी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाठक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बौराया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाठ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भीतर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मर्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औरउपभोक्ता</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिचालित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अफसोस</span>!
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचेतनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरुदंड</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बौद्धिक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ग</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेजुबान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बुरीस्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहने</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुनने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोलने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहस</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्दों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंताओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सायासतनअनसुना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यूथ</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कनेक्टिंग</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिल्कुल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साबित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनभाषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकों</span> (<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषाओं</span>) <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दारुण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवस्था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छुपी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनभाषी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैचारिकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारधारात्मक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिरोध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मटियामेट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ताकतें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आजअंग्रेजी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरोगेट</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इम्बेडेड</span>’
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संतानें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहुँचती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हीनता</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भरती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूलनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सदैव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राची</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतीची</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहमेल</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सद्भाव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामंजस्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समग्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उदात्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भावना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आवश्यक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ण</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सवाल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूर्खों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संगत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पंगत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिणाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गैर</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोटि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालांतर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वसाधारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थोप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुहम्मद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कासिम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाबर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संताने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आक्रमण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धावा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्णसमाजियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एतराज़</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इतने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बौने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीमत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़रीद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनको</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भ्रष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ईमान</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">च्यूत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काॅरपोरेटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दलाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लूटते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्णसमाजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिबद्धता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पक्षधरता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मरणीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उल्लेखनीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीयता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्माण</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुटे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संख्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बर्बर</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपराधी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अमानुषिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धरोहर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सांस्कृतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूँजी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तईं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्याप्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इरादतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्मित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्माणाधीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपेक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, “</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नयी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचना</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचार</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असंतुलन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरूद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मोर्चा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तृतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरातन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृतियों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दार्शनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आस्थाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रचारक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रसारक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाहिए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ताकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचना</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नवउपनिवेशवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरूद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तृतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रबुद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सके।</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपभोक्तावाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाज़ारवाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्विक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ाया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीछे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छूट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्माद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैदा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आतंक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिहाफ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकाधिकारवादी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्चस्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">झंडे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फहराए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।कई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्विक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीडिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवरेज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोची</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तुति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बजाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंधख्याली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मालूम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानसिकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रायोजित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरीके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूचनात्मक</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बम्बारडिंग</span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृष्टिकोण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेहतरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोचने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमयुद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जगह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विवरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्रित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिससे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समस्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">त्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अशोक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भौमिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़िरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>, ‘‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तमाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्धों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विनाश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निरीह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नागरिकों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औरसैनिकों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कूटनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बूढ़े</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औरतें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हताहत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विस्थापितहोते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिरोशिमा</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नागासाकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अणुबम</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वियतनाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नेपाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बम</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्कड</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिसाइलों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारिश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनगिनत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौतें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनअनगिनत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हत्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरअसल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संख्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुंद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।सूचना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तकनीक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माध्यमों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिाधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निरपेक्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्शक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घटनाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आनंद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेतेरहते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गोली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खिड़की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कमरे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दाख़िल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मरे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संख्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभीषिकाको</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मापने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानसिकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अमानवीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्रप्रेम</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देशप्रेम</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्दों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समानांतर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खोजना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेम</span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इनसंकीर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवधाराणाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाभ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनेताओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्मगुरुओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रचारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धंधे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोबनाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युगों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारगर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span>‘’
<span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यतः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सदाशयता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभाव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पतनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विघटित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होतेजाना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डाॅ</span>. <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मंजरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुप्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपयुक्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्लेषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रस्तुत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span>,
‘‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैज्ञानिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यंत्र</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चालित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भौतिकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आध्यात्मिकमूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विनष्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खड़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वंद्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊहापेाह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैश्विक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समस्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अस्तित्व</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनास्तित्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नैतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनैतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राष्ट्रवाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घृणा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घिरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्यता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवहार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विवेक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुविधाग्रस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परतन्त्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतन्त्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सीमारेखा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वस्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संशय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नोंक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चैतन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीरक्षा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामूहिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जड़ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्वलन्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ग</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यवस्था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span>‘’
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचाई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँखों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपभोक्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिकाऊ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग़लत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नियत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थोपी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।आदर्श</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदर्श</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकल्प</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेमानी</span>-
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरनचंद्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जोशी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुताबिक</span>, ‘‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथाकथित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकासशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाजों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सन्दर्भ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेंआधुनिकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span>'
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रक्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुप्रेरित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केमूल्यों</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्थाओं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रौद्योगिकियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वित्तीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संसाधनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्भर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span>''</div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नियंत्रण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेषतया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दृढ़ता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्मविश्वास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौजूदा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकराना होगा।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकराहट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तित्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृतितः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आंतरिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवनमूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संचालित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थात्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीसत्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्येक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौजूद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रायः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिजीविषा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामान्यतः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवनमूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घनिष्ठता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानवमूल्यआधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकल्पों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमारे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्दर</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जातीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span> (<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span>) <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिलाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संकल्प</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रज्ञा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकाएकान्त</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निष्ठा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अविचल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर्म</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबकुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संभव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है। </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आन्तरिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चित्तवृत्ति</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">एवं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">संस्कार</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आधारित</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">इस मनोरचना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मनोविज्ञानियों</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ने</span><span style="text-indent: 0.5in;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अचेतन</span><span style="text-indent: 0.5in;">’
(</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कलेक्टिव</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अनकंशियसनेस</span><span style="text-indent: 0.5in;">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कहा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यहाँ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रो</span><span style="text-indent: 0.5in;">.
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जवीद</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आलम</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">इस</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">दृष्टिकोण</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">से</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सहमत</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हुआ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जासकता</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कि</span><span style="text-indent: 0.5in;">,
‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अपनी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">स्थिर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विचारधारात्मक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">दिशा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">और</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रत्यक्ष</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अनुभव</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">से</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मिला</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जुला</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बनाता</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विचारधारा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उसकी दुनिया</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पहलुओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उसकी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">समझ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">का</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मिला</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जुला</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अक़्स</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होता</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विचारधारा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जिन्दगी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">और</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">दुनिया</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सभी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पहलुओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">का</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रतिनिधित्व हमेशा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ही</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सही</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सही</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होता।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">इसलिए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कभी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यथार्थ</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बोध</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जैसी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होती</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यथार्थ</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बोध</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">किसी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">न</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">किसी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रूप</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">किया</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जा सकता</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">इसीलिए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">एक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">परत</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हमेशा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बदलती</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रहती</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अनुभवों</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">से</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पैदा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हुए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अन्तर्विरोधों</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रूप</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">से</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कभी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हल</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">किया</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जासकता।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अन्य</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">परतें</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अधिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">स्थायी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होती</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">और</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लोगों</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रोजमर्रा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विचारधारा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ज़मीन</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आधारित</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होती</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span style="text-indent: 0.5in;">‘’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रसिद्ध</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मनोविज्ञानीकार्ल</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">गुस्ताव</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">युंग</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जिसे</span><span style="text-indent: 0.5in;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अचेतन</span><span style="text-indent: 0.5in;">’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कहा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">वह</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">इन्हीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अन्य</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">परतों</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">महत्त्वपूर्ण</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">परत</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पारिस्थितिकी</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तंत्र</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मेंहमारा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह</span><span style="text-indent: 0.5in;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अचेतन</span><span style="text-indent: 0.5in;">’
</span><span style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">संकटग्रस्त</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">साम्राज्यवादी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बाहरी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">शक्तियाँ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विश्व</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">का</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सुरसा</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मुँह</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लिए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सामने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">खड़ी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उपभोक्तवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">का</span><span style="text-indent: 0.5in;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ऑक्टोपस</span><span style="text-indent: 0.5in;">’
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हमारी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हुनर</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कला</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हस्तशिल्प</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लघु</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उद्यम</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आदि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तहस</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहस</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">करने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तुला</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हमारी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जुबान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">काट</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ली</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">गई</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तथा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हमारी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मातृभाषा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कब्र</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">खोदने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">का</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">षड़यंत्र</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जारी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भारतीय</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मर्मज्ञता</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">विद्वता</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रकांडता</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उच्च</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कोटि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बौद्धिकता</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आदि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सबकुछ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उपलब्ध</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लेकिन</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मातृभाषाओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">देर</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सबेर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अनूदित</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">होने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">और</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बहुत</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बाद</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पहुँचने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लिए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अभिशप्त</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कोई</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">महान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सोच</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भाषाई</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">चेतना</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अभिव्यक्ति</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तो</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हरग़िज</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भारतीय</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कला</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ब्यौरेवार</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अध्ययन</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लिए</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">यह</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">कि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भारतीय</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">धर्म</span><span style="text-indent: 0.5in;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">दर्शन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">को</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">संस्कृत</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पालि</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्राकृत</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अपभ्रंश</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अवह्ट्ट</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आदि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">साथ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मिलाकर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">देखा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जाए।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">क्षेत्रीय</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">स्थानीय</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">या</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">प्रांतीय</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">भाषाओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ऊपर</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">समान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">संकट</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">मंडरा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रहा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">है।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">वे</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">ही</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">खतरे</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">नहीं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जो</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">राष्ट्रभाषा</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रूप्</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">में</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">संविधान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अष्टम</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अनुसूची</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अन्तर्गत</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">शामिल</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं।</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">समस्या</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तो</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उन</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">बोलियों</span><span style="text-indent: 0.5in;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">उपभाषाओं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">आदि</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">के</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">साथ</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जबर्दस्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">जो</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अब</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">तक</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">अपने</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">पहचान</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">की</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लड़ाई</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">लड़</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">रही</span><span lang="HI" style="text-indent: 0.5in;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI", sans-serif; text-indent: 0.5in;">हैं।</span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यातव्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनभाषी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टकरावगत</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंधानुकरण</span>
(<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देसी</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदेशी</span>) <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंग्रेजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिट्फेबी</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span>
(<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्सवी</span>) <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आँख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूँदकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाबत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वनाथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रसाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिश्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कथन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्रष्टव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>-‘‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आचार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रामचन्द्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुक्ल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नेभारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंधानुसरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिमी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शास्त्र</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मीमांसा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदेशी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">त्यागा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथास्थान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्पक्ष</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संग्रह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘’</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतभाषी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनमानस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्लेटो</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरस्तू</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लौंजाइनस</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कांट</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हीगेल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न्यूटन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गैलोलियो</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शेक्सपीयर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिल्टन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ड्सवर्थ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कॉलरिज</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आर्नल्ड</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रिचर्डस</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनार्ड</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पॉल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सात्र</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सीमोन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बउआर</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैबरमास</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैकलुहान</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टेरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ईग्लटन</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेमण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विलियम्स</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नोम</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चोमस्की</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आॅल्विन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टाॅफ्लर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इत्यादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बखूबी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिचित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करीब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचानते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधुनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विकास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रगतिशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम्परा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवदान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अकादमिकजनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वतंत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कदर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचमुच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्तुत्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलेखों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्तंभों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोध</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ग्रंथों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोध</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पत्रों</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुस्तकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिमी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिद्धान्तकारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विद्वानों</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ससम्मान</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूची</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाएँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फेहरिस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काफी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लम्बी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगी।</span><span lang="HI"> </span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतः</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उत्तर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विवेकशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राणी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहचान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तुस्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संवेदनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ढंग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनसमाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकृति</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतःवृत्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनोरचना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्बन्धित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनेकानेक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीजें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहस्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मात्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएंगी।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पाएंगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span>“<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वार्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केवल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोककथाएँ</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिकथाएँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुराकथाएँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पशुकथाएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मात्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपितु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समूची</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिव्यक्तियाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अध्ययन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विषय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकगीत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनेक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुटकुले</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धार्मिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कार</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पारम्परिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विधाएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोक</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मानस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गहराईयाँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्तियाँ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शक्तियाँ</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सभी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अध्ययन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अत्यावश्यक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">“</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अर्थों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शाश्वत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालजयी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चरित्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शील</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्पन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भूमिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनिर्वचनीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकतंत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिढ़ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपदस्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आभिजात्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूँजीशाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मध्यवर्ग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेहूदे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आचरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अतिशय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदर्शन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनतंत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संसद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गरिमा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नष्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोशिश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न्याय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आधारित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेतना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोलती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बंद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रायः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीप्रक्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीतिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रणाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्तर्गत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छुपे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तौर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंजाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैटर्न</span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इनकोडिंग</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’</span>
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डिकोडिंग</span>’ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शोषण</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अन्याय</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भेदभाव</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">असमानता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अत्याचार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीजाणु</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विषाणु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रत्यक्षतः</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखाई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दें।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यातव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सामाजिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहिष्करण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाशियाकरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथावत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अथवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन्हें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ावा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span> ‘<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषा</span>’
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रमुख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">औजार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आजमाया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषिक</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गंदे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खेल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उकसाया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">असल खतरा इन्हीं से है। उत्तर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चिम</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरब</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">दक्षिण का
भेदभाव यही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">पैदा करते हैं। एक-दूसरे के ख़िलाफ जानबूझकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">भड़काते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">यही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषासिद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सनातनधारियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सत्यानाश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">तय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">; <span lang="HI">बशर्ते</span></span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आगे</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मशाल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए चलने वाले लोग आपस में बँटे हुए न हों। आज सबसे बड़ी आवश्यकता इस बात की है
कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाजी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरानी</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नयी</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलकर आगे बढ़ने की सोचें। एक-दूसरे के साथ </span>‘<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">जैनुइन</span>’ <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्दे पर
यथार्थवादी दृष्टिकोण से विचार करे। </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिंग</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वय</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाति</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गोत्र</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्प्रदाय</span>-<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुदाय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऊपर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीयता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रश्न</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकजुट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो सोचने
वाले ऐसे ही लोगों से साहित्य का असल उद्देश्य सधेगा और भारतीयता का मुकुट-भाल
चमकेगा। अतएव</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस
समिधा में हम सबके खपने की आवश्यकता है। हमें इस ओर आज न कल समग्रता</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोचना</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यथेष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिंतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही होगा</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यही विकल्प
है-एकमात्र</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकमात्र</span><span style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकमात्र। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div>
<div class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 21.0pt; text-align: justify;">
--------------------</div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राध्यापक</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिंदी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभाग</span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजीव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गाँधी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वविद्यालय</span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोनो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिल्स</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोईमुख</span></div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरुणाचल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रदेश</span>-791 112</div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
<span lang="HI" style="font-family: "Nirmala UI","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मो</span>. : 09436848281</div>
<div align="right" class="MsoNormalCxSpMiddle" style="line-height: 18.0pt; text-align: right;">
Email : <a href="mailto:rrprgu@gmail.com">rrprgu@gmail.com</a> </div>
<br /></div>
issbaarhttp://www.blogger.com/profile/14842589178871143639noreply@blogger.com0